अभिलेख ख्वयाच्वन नेपाल छ्वयाच्वन

नेपालभाषा एम.ए. ब्वँमिपिनि छगू संस्था दु, लुमन्ति दबू । थ्व दबूपाखें मदिक्क थीथी शैक्षिक गतिविधि न्ह्याका वयाच्वंगु दु । ‘लुमन्ति दबू’ नांया पत्रिका पिथनाच्वंगु दु व थाय्थासय् अध्ययन भ्रमण वनेगु नं यानाच्वंगु दु । थ्व हे झ्वलय् थुगुसी वंगु बछलाथ्व ५÷६ (बैशाख ७÷८ गते) शुक्रबाः व शनिबाः निन्हुयंकं चित्लाङ्ग, टिष्टुङ्ग व पालुङ्गय् अभिलेख अवलोकन भ्रमण यायेगु ज्या जुल । थुगु भ्रमणय् थः नं वनेगु ह्वःताः चूलात ।

तःदँ न्ह्यः टिष्टुङ्ग व चित्लाङ्गय् अभिलेख स्वयावयागु ल्वःमने धुंकल । अले पालुङ्गय् बांलाक्क चाःमहिलानि । उकिं थःत अन हाकनं छक्वः वनेमाःथें जुयाच्वंगु खः ।हानं मेगु खँ धइगु उकुन्हु तिनि मार्च ३० व ३१ तारीखय् नेपालय् ‘हलिं नेवाः न्हि’ हंबलय् “ हलिं नेवाः” नांया स्मारिका नं पिदन ।

उगु स्मारिकाय् थम्हं ‘अभिलेखय् च्यूताः’ धकाः च्वसु च्वयागुली टिष्टुङ्गया अभिलेखया प्रसंग नं न्ह्यथनागु दु । टिष्टुङ्गया वसन्तदेवया उगु शिलालेखय् नेपाःया इतिहासय् हे दकलय् न्हापां ‘नेपाल’ खँग्वः न्ह्यथनातःगु खः । अथेजुयाः व अभिलेख छक्वः हाकनं स्वयेमास्ति वयाच्वंगु नं जुल ।

वने न्ह्यः हेमन्त राणा व धनवज्र वज्राचार्यपिंसं सम्पादन यानादीगु “टिष्टुङ्ग—चितलाङ भेकको ऐतिहासिक सामग्री” धइगु सफू छक्वः सरर्र स्वया ।वय्कःपिं उबलय् ४६ दँति न्ह्यः अर्थात् वि.सं. २०२९ सालय् उखेपाखे अभिलेख अध्ययन यायेगु निंतिं झायादीगु जुयाच्वन । उबलय् थ्व शिलालेख छगू पाठशाला न्ह्यःनेया ख्यलय् अथें ग्वारातुइकाः वांछ्वयातःगु खः ।

थुकिया छ्यंब्वय् दथुइ चक्र कियातःगु दु । उकिया जःखः शंख कियातःगु सी दु । तर छखेपाखे शंखया भचा जक ब्व खने दु । मेखेपाखे कुचादलाः ज्यले धुंकल । २१ इञ्च हाकः व १४ इञ्च ब्याया दुने अभिलेख कियातःगु दु । लिच्छविकालय् प्रचलित लिपिइ थ्व अभिलेख कियातःगु दु थुकी मुक्कं १५झ्वः दु ।

तर न्ह्यःनेया ब्व बाहेक मेगु ब्व तसकं ज्यले धुंकल । थुकी संवत ४३४ खने दु । ‘अभिलेख—प्रकाश’ या ७ पती हेमराज शाक्यं थुकिया छुं अंश पिथनादी धुंकूगु दु ।थुकिया मूलपाठ धनवज्र वज्राचार्यपिंसं थुकथं बियातःगु दु —
१. (स्व)स्ति नैपालेभ्यः परमदैवत श्री बप्प (भट्टारक)—
२. (पादानु) ध्यातभट्टारकमहाराज श्री वसन्तदे(वः)
३. (कुशली)….ङ्ग ग्रामे निवासो पगतान् प्रधान (पुर—)
४. (स्स रान्कुटुम्बि)नः कुशलमभिधाय समाज्ञापयति
५. (विदि) तमस्तु वो यथा …. ….
….. ….. ….. ….. …..
१०. ….. ….. सव्र्वदण्डनाय(क)
….. ….. ….. …..
१५. संवत् ४३४
थुकिया अनुवाद थथे दु —
नेपालपिनि कल्याण जुइमा । परमदैवत (तःधंम्ह द्यः स्वरुप जूम्ह) गद्दिनशीन महाराज श्री अबुया पालिया अनुग्रह लाःम्ह, गाथय् आराम दुम्ह गद्दिनशीन महाराज श्री वसन्तदेवपाखें (तेस्तुङ्ग) गामय् च्वनीम्ह मुखियालिसें गृहस्थीपिन्त कुशल मङ्गल न्यनाः आज्ञा जूगु दु । छिमिसं सीमा । …. …. …. सर्वदण्डनायक ……. संवत ४३४ …….
उबलय् ब्वनेफुगु भतिचा ब्वपाखें नं लिच्छविकालया इतिहासय् छुं जः ह्वलाबिउगु दु । थुगु अभिलेखया आरम्भ ‘स्वस्ति नैपालेभ्यः’ पाखें जूगु दु । अर्थात् ‘नेपालपिनि कल्याण जुइमा’ धइगु भिंतुनालिसें थ्व अभिलेख न्ह्याकातःगु दु ।

थुकथं हे अंशुवर्माया टिष्टुङ्गया अभिलेख व भटुवालया अभिलेख नं ‘स्वस्ति नैपालेभ्यः’ पाखें हे शुरु यानातःगु दु । उदयदेवया चितलाङया अभिलेख नं थुकथं हे शुरु यानातःगु अनुमान जू । तर उकी आखः धाःसा उलि स्पष्ट मदु । उपत्यका दुने हे आःतक लुयावःगु अभिलेखय् धाःसा थुकथं ‘स्वस्ति नैपालेभ्यः’ धकाः शुरु यानातःगु मदु ।

थुकिं उपत्यकां पिनेया जनताय् नं ‘जिपिं नेपाःमि’ धइगु भावना जागे जुइमा, ‘पौरव जानपद’य् भेदभावया वातावरण मदयेमा धइगु उद्देश्यं उपत्यका पिनेया अभिलेखय् ‘नेपालपिनि कल्याण जुइमा’ धइगु घोषणा अङ्कित यायेगु प्रथा न्ह्याकूगु खनेदु । थुकिं उगु ईया राष्ट्रिय भावनाया झलक झीसं कायेफु ।

लिच्छविकालय् उपत्यका जक ‘नेपाल’ मखु धइगु खँया पुष्टि नं वसन्तदेवया थ्व अभिलेखं याःगु दु । (स्वयादिसँ ‘टिष्टुङ्ग—चित्लाङ भेकको ऐतिहासिक सामग्री’, सम्पादक—हेमन्त राणा, धनवज्र वज्राचार्य ।)थुलि महत्वपूर्णगु ऐतिहासिक अभिलेख स्वःवने दुगुलिं मनय् तसकं उत्साह व लसता ब्वलनाच्वन ।

थनथाय्लाक थ्व खँ नं लुमनाच्वन कि थौंकन्हय् नेपालय् संघीयता वयेधुंकाः नेपाःयात ७ गू प्रदेशय् ब्वथःगु दु । आः थुपिं प्रदेशया नां छु तयेगु धइगु आपालं सहलह व चर्चा परिचर्चा नं जुयाच्वंगु दु । थुकी विशेष यानाः ३ नं प्रदेशया नां छु तयेगु धइगु खँय् नं व्यापक बिचाः कालबिल जुयाच्वन तिनि ।

थीथी नांया प्रस्ताव मध्ये थ्व प्रदेशया नां ‘नेपालमण्डल’ तःसा दकलय् उपयुक्त जुइ धइगु बिचाः नं न्ह्यःने खनेदयाच्वंगु दु । थ्व बिचाःयात धाथें तिबः जुइगु आधार थुपिं हे थीथी ऐतिहासिक अभिलेखत खः, गुकी ‘नेपाल’ खँग्वः दुथ्यानाच्वंगु दु । इतिहास निर्माण जुइगु नं थजाःगु हे दसि व प्रमाणपाखें खः ।

टिष्टुङ्ग थ्यन । थ्व अभिलेख दुगु थासय् नं थ्यन । तर विडम्बना, व अभिलेख खनेवं हे जिगु म्हय् क्वाःलखं लूगु थें जुल । जिगु उत्साह जिगु लसता खाःया छेँ थें चकनाचूर जुल । छाय्धाःसा अजाःगु ऐतिहासिक महत्वपूर्णगु अभिलेखया हालत खनाः व याये थ्व याये वा व धाये थ्व धाये हे मफयाबिल ।

पीखुदँ न्ह्यः धनवज्रपिं अन झाःबलय् व अभिलेख अथें ग्वारातुइकातःगुयात धंकाः सुरक्षित रुपय् तयेत वय्कःपिसं तत्कालीन स्थानीय पञ्चायतयात इनाप यानादीगु खः । शायद थ्व हे इनाप कथं थ्व अभिलेख पाठशालाया पिने अंगलय् धंकाबिल जुइमाः । तर उखुनु वनाबलय् थ्व अभिलेखयात अन च्वंपिसं ख्यलय् ख्यःभ्वय् यायेत वा मेगु प्रयोजनया लागि भुतूया रुपय् प्रयोग यानातःगु खना ।

ग्वारातुलाच्वंम्ह अभिलेख दनाच्वंगु ला दु, तर हाकनं ग्वतुलेगु नितिं । अथे धइगु व याकनं हे मदइगु अवस्थाय् लानाच्वने धुंकल । थ्वयागु थजाःगु हालत खनाः थन हे पाठशालाय् दुनेच्वंगु अंशुवर्माया अभिलेख लुमना वल । काचाकाचा दुने वनाः स्वःवना । न्हापाला थ्व अभिलेख पिने हे लानाच्वंगु जुइमाः ।

लिपा स्कूल दयेकूबलय् थ्वयात कक्षाक्वथा दुने लाकाबिल । वंगु वि.सं. २०७२ सालया तःभुखाचं खति याःगु जूगुलिं उगु स्कूल थौंकन्हय् बन्द धाःसां जिउ । अथे जुयाः अभिलेख दुगु कक्षाक्वथा फोहर जुयाच्वन । अथेसां अभिलेख धाःसा पिने स्वयाः सुरक्षित अवस्थाय् दु धायेमाः । थुकिं न्हाचः हियूगु नुगलय् भचा सिचुक्क मल्हम पाये थें जुल ।

अले ब्वँमिपिनि दथुइ पुलांगु प्रविधि कथं थजाःगु अभिलेख गुकथं प्रतिलिपि कायेगु धइगु बारे स्यनेकने ज्या जुल ।थ्व अभिलेखया क्वय् च्वंगु ब्व कुचा जूगुलिं वा खण्डित जूगुलिं थुकी संवत् तिथिमिति खनेमदु । च्वय्च्वंगु ब्व धाःसा पूवंक दु । थुकिया छ्यंब्वया दथुइ कलश व जःखः चक्र व शंख कियातःगु दु ।

२० इञ्च हाकः व १४१÷२ इञ्च ब्याया दुने अभिलेख किया तःगु दु । थुकिया शुद्ध पाठ ब्वने फुगुलिं लिच्छविकालया इतिहासय् थुकिं आपालं हे जः ह्वलाबिउगु दु । विशेष यानाः अंशुवर्माया आर्थिक नीति, वयाः आदर्श, उगु इलय्या प्रशासनया ढाँचा आदिबारे थुकिं अप्वः जः बिउगु दु ।

नेपालय् अंशुवर्माया शासन बांलाक कायम जूगुलिं वया प्रसिद्धि विदेशय् नं न्यनावनेत्यंगु खः । अथे जूबलय् अंशुवर्मां थन ‘सकलजगद्विसारिकीर्ति’ धइगु विशेषण काःगु दु ।नेपालया आर्थिक खँ बारे टिष्टुङ्गया थुगु अभिलेखं महत्वपूर्ण जः ह्वलाबिउगु दु । किरातकालनिसें हे नेपाली ऊनया विदेशय् तःधंगु माग दु ।

नेपालय् दयेकूगु ‘भिङ्गिसी’ व ‘अपासारक’ धकाः धयातःगु निताजि ऊनीकापः मेथाय्या स्वयाः श्रेष्ठ ठहरे जू । थ्व खँ कौटिल्य अर्थशास्त्रया ‘कोशप्रवेश्यरत्न परीक्षा’ धइगु प्रकरणपाखें सी दु । भारतया व्यापारीत ऊन न्यायेत नेपाः वःगु वर्णन मूलसर्वास्तिवाद विनयय् नं लाःगु दु ।

थथे हे यानाः नेपाली कस्तूरी, च्वाम्वलं नं विदेशय् ख्याति कायेखंगु दु । नेपाली न, सिजः नं विदेशय् भिंगु धायेगु याः । अथे जूगुलिं न, च्वाम्वः, ऊन, कस्तूरी, सिजःया थलबल आदि प्रशस्त मात्राय् पिने निकासी जू । थुपिं पदार्थया निकासीइ सरकारी नियन्त्रण नं दयाच्वन ।

थुगु अभिलेखय् उगु पदार्थ ‘अनिर्हाय्र्य’ (सरकारी स्वीकृतिबिना निकासी याये मदइगु) घोषित यानातःगु दु । थुकिं अंशुवर्मा राजनीतिज्ञ जक मखु, अर्थ विशेषज्ञ नं खः धइगु क्यंगु दु ।थन दुगु अभिलेखय् थजाःगु हे आपालं महत्वपूर्ण ऐतिहासिक खँ झीसं सीकेफइ । तर दुखया खँ थुलिमछि महत्व दुगु अभिलेखया संरक्षण धाःसा जुइ मफयाच्वन ।

अले हानं म्हाइपुगु खँ धइगु थन हे मेमेगु थासय् शिलालेख संंरक्षणया नामय् मखु कथं ज्या नं जुयाच्वंगु खना । गथे तौखेलय् दुगु अंशुवर्माया शिलालेखयात सिमन्टिं प्लाष्टर यानाः टायल तिकाः विरुप यानातल अथे हे चित्लाङ्गया गणेद्यःयाथाय् दुगु उदयदेवया शिलालेखयात नं छुं बस्तु वा पशुयात कुनातये थें खोर दयेकाः तयातःगु दु ।

थ्व अभिलेख नं आः तसकं ज्यलाः ब्वने फइगु अवस्था मन्त । न्हापायापिं अन्वेषकपिंसं थुकिया पाठ ब्वनाः प्रकाशित यानामतःगु जूसा नेपाःया इतिहास हे ह्याकिं वनीगु जुइ । उकिं झीसं न्ह्याबलें वय्कःपिंप्रति कृतज्ञता देछाया च्वनेमाः । तर राष्ट्रया व जिम्मेवार निकायया धाःसा थुखेपाखे चिउताः हे मदु । अथे जुयाःहे खइ थन अभिलेख ख्वयाच्वन, नेपाल छ्वयाच्वन ।

शरद कसाः

च्वमिया मेमेगु

• गुथि व नेवाःत
• पद्मदाइ मदयाःलि ….