ने. सं. ११४४ कौलाथ्व पञ्चमी -

छगू युगय् छक्वः वःगु भाषिक अधिकार

घाः जुयाः जक ख्वैगु खः झी स्याःगुलिं सः तैगु खः
झी मसीनि झी मसीनि ! धैगु चिं जक ब्वैगु खः ।

जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठं चिनादीगु थ्व कविताय् अभिव्यक्त घाःसा स्याः आः सखे भचा क्वलाइगु खः ला ? छाय्धाःसां गुगु इलय् झीगु नेपालभाषायात रेडियो नेपालया लुखाखरुं ककुतिनाः पितिना हःगु खः, उकिया पाय्छि अःखः आः स्वयम् सरकारं हे नेपालभाषायात नं सरकारी ज्याखँय् छ्यले फइगु भाय्या रुपय् स्वीकार याःगु दु । बागमती प्रदेश सरकारं थ्वहे वइगु चौलागाः त्रियोदसि (चैत्र २४ गते) सोमवाः कुन्हु नेपालभाषा व तामाङ भाषायात प्रदेश दुनेया फुक्कं सरकारी निकायय् छ्यले फइकथंया कानुन सार्वजनिक यायेत्यंगु दु । वकुन्हु सार्वजनिक जुइगु नापनापं हे थ्व कानुन कार्यान्वयन नं जुइ । थ्व झी सकस्यां लागिं लसताया खँ खः । आः कार्यान्वयन जुइगु कानुनं बागमती प्रदेश दुनेया १३ गू जिल्लाय् नेपालभाषा व तामाङ भाषायात नं खस नेपाली भाषा सरह हे छ्यलाबुलाया मान्यता बी ।

थ्व ऐतिहासिक न्हि खः । छाय्धाःसां नेपाःया इतिहासय् आः तक गबलें नं छुं नं भाषायात कानुनं हे सुरक्षित यायेगु कथंया व्यवस्था याःगु मदुनि । थ्व न्हापांगु व्यवस्था खः । खतुं थ्व कानुन वयेवं तुं नेपालभाषा व तामाङ भाषा नं आः खस नेपाली सरह हे बराबरया तहलय् थ्यन धाये मछिंनि । छाय्धाःसां खस नेपालीयात कानुन जक मखु, कानुन स्वयां नं च्वय् संविधानं हे संरक्षण बियातःगु दु । नेपालभाषा व तामाङयात चाहिँ कानुनं तक संरक्षण बीगु ज्या जुल । थ्व नं कम महत्वया खँ मखु ।

यदि भाषायात राज्यस्तरं हे सुरक्षित यायेगु खःसा कानुन आवश्यक जू । वि.सं २०५६ सालय् तत्कालिन येँ महानगरपालिकाय् मेयर केशव स्थापितया पालय् नेपालभाषायात नं पालिका दुने खस नेपाली सरह ज्याखँया मान्यता बीगु धकाः निर्णय याःबलय् उकिया विरुद्ध सर्वोच्च अदालतय् मुद्दा लात । मुद्दाय् बुत । बूगुया कारण थ्वहे, भाषायात राज्यपाखें मान्यता बीगु छुं हे कानुन मदु । न संविधानय् हे गनं न्ह्यथनातःगु दु । कानुन व संविधान गनं हे उल्लेख मजूगु कारणं उगु मुद्दा सर्वोच्चय् बुत । आः धाःसा अथे मुद्दा लाये फइगु अवस्था मंत । छाय्धाःसां भाषायात कानुनं हे संरक्षण याइगु जुल ।

उगु इलय् येँ महानगरपालिका विरुद्ध भाषाया खँय् मुद्दा तःपिं ब्राम्हणवादीतय्सं तःगु तर्क खः– यदि भाषायात अज्याःगु अधिकार बिल धाःसा देशय् जातीय द्वन्द्व जुइ, अशान्ति जुइ, साम्प्रदायिक भावना ब्वलनी । खतुं स्थानीय तहलय् अज्याःगु अधिकार वयां छुं ई लिपा हे प्रदान यात । आः प्रदेश सरकारं नं प्रदान यात । तर न गनं साम्प्रदायिक भावना ब्वलन, न गनं अशान्ति ब्वलन, न गनं द्वन्द्व हे जुल । थ्व ला पूवंक हे सौहार्दपूर्वक सम्पन्न जुल । सम्वद्ध समुदाय सकलें लय्ताः । ल्वापुख्यापुया खँ हे मदु । थ्व अवस्थापाखें नं छता खँ स्पष्ट याइ, कि देशय् जातीय, भाषिक, सांस्कृतिक थेंज्याःगु पहिचानया अधिकार बिल धाःसा देशय् थथे जुइ, अथे जुइ धकाः दयेकातःगु भाष्य वास्तवय् फुक्क हे फय्गं खः । थ्व ब्राम्हणवादी शासकतय्सं थःगु अधिकार मेथाय् ‘शिफ्ट’ जुया मवेनमा धकाः ग्वयातःगु छगू प्रपञ्च जक खः धइगु अथें नं पुष्टि जू । पहिचानया लिधंसाय् प्रदेशया नामाकरण जुल धाःसा द्वन्द्व ब्वलनी धकाः उमिसं दयेकातःगु भाष्यया आधार वास्तवय् छुं हे मदु धइगु खँ नं थुकिं पुष्टि यानाः क्यना बिउगु दु ।

बागमती प्रदेशपाखें भाषायात अधिकार बीया निंतिं जारी याःगु थ्व ऐन सम्भवतः संघीयतां पहिचानयात प्रदान याःगु छगू महत्वपूर्ण उपहार खः । नेपालय् संघीय व्यवस्था लागू याःगु धइगु हे थनया विविध भाषाभाषी व जातजातियात व्यवस्थापन यायेगु लागिं खः । पहिचानया व्यवस्थापन हे नेपालय् वःगु संघीय प्रणालीया मू आधार खः । तर विडम्बना हे जुल धाये माली, देशय् वःगु संघीयतां पहिचानया छुं हे पक्षयात कःमघाः । मेगु ला छु, फगत प्रदेशया नां छगू जक पहिचानया लिधंसाय् तये धालं तक नं पहिचानविरोधी दलत तयार मजू । गुकिं यानाः गबलें सुनां माग हे मयाःगु नां घानाः थौं प्रदेशत धस्वाये मालाच्वन । थज्याःगु अवस्थाय् बागमती प्रदेशं थन विद्यमान भाषातय्त सरकारी ज्याखँया मान्यता बीगु धकाः थौं गुगु कानुन पारित यात, थुकिं नेवाः व तामाङयात अधिकार प्राप्त जूगु जक मखु, स्वयम् संघीयता प्रणालीं नं छगूकथंया ठोस सार्थकता प्राप्त याःगु दु । बागमती प्रदेशया पुलांम्ह मन्त्री पुकार महर्जनं धयादी थें संघीय व्यवस्थां छुं हे मबिउ धकाः निराश जुयाच्वंपिं मनूतय् ख्वालय् थुकिं आशाया जः ह्वला बीगु निश्चित दु ।

खतुं संघीय प्रणालीइ झीत मू रुपं माःगु ला प्रदेशया नां सिबें नं प्रदेशय् च्वनीपिं जनताया अधिकार खः । यदि प्रदेशया नां पहिचानया आधारय् वयां नं यदि पहिचान पक्षीय छुं अधिकार मबिल धाःसा अज्याःगु पहिचानजन्य नामाकरणया जक छु अर्थ ? जनतायात थःगु मांभासं ब्वनेगु अधिकार दत, सरकारी ज्याखँय् छ्यले दइगु अधिकार दत धाःसा अन नां छुं तःधंगु खँ मखयेफु । नां नं पहिचानया आधारय् दत धाःसा व बांलाःगु खँ जुल । तर धाथें माःगु ला पहिचानया नां सिबें नं पहिचानया अधिकार खः । बागमती प्रदेशं थःगु नां ‘नेवाः–ताम्सालिङ’ धकाः मतःसां नं नेवाः व तामाङ भाय्यात पहिचानया अधिकार प्रदान याःगु दु । थ्व तःधंगु उपलब्धी खः । बागमती प्रदेशया निगू समुदाययात प्रदान याःगु थ्व छगू भाषिक अधिकार जुल । आः बुलुहुँ सांस्कृतिक, सामाजिक, शैक्षिक व प्रशासनिक अधिकार नं कया वनेगु खः । थुपिं फुक्क अधिकार ल्हातिइ दत धाःसा प्रदेशया नां न्ह्यागु जूसां छुं मपाः । यद्यपि, पहिचानजनित हे नां जूसा उकिं लुँइ नस्वाः तना बी ।

थज्याःगु अधिकार प्रदान याःगुलिं बागमती प्रदेशया संसद व सरकारयात सुभाय् ला बी हे माः । खास यानाः मुख्यमन्त्री शालिकराम जम्कट्टेलं थम्हं धया थें बचं नं पूवंकादीगु दु । प्रदेशय् नेवाः व तामाङ भाय्यात सरकारी ज्याखँया भाषा दयेकेगु लागिं वय्कः अतिकं हे उत्साहित जुयाच्वंगु खँ नं न्यने दयाच्वंगु दु । मुख्यमन्त्री जम्कट्टेल न नेवाः खः, न तामाङ । तर नं वय्कलं प्रदेशया निगू प्रमुख भाषायात अधिकार बीगु लागिं थम्हं हे गुगु पहल यानादिल, थुकिं नं मेगु छगू सन्दर्भ थना बिउगु दु । पहिचानया खँ ल्हायेबलय् छुं नं प्रदेशया राजनीतिक नेतृत्व अन च्वंगु प्रमुख जातिया व्यक्तिं यायेगु खः लाकि विचारं यायेगु खः लाकि ? यदि बागमती प्रदेशय् जातिगत ल्याखं नेवाः अथवा तामाङ हे खयां नं राप्रपाया सुं नेता मुख्यमन्त्री जुल धाःसा वं थ्व निगू भाय्यात थज्याःगु अधिकार प्रदान याइ ला ? थ्व सम्भव मदु । छाय्धाःसां राप्रपा, रास्वपा धइपिं पहिचानया सवालय् घोर अनुदारवादी पार्टी खः । उगु पार्टीया बिचार हे अनुदार जूगु कारणं उगु पार्टीया नेवाः नेता व कार्यकर्ता नं अनुदार हे जुइ । तर पहिचानया सवालय् माओवादी केन्द्र (लिसें मेगु नं छुं पार्टी) उदार जूगु कारणं उगु पार्टीया ब्रम्हू क्षेत्री हे जूसां नेताया विचार नं उदार जुइ । उकिं पहिचानया अधिकार कायेगु खःसा प्रदेशया नेतृत्वय् जाति सिबें नं विचार प्रमुख जुइमाः । थ्व नं स्पष्ट जुइमाःगु खँ खः ।

थ्व ज्याया लागिं मुख्यमन्त्री जम्कट्टेलयात सुभाय् ला बी हे माः । तर अधिकार प्राप्तीया ज्या वय्कः याकःचिया जक बलं धाःसा वःगु मखु । थुकिया लिउने अनेक शक्ति व संघर्षया बाखं सुलाच्वंगु दु । अधिकार थौं प्राप्त जूगु खःसां थ्व अधिकार प्राप्त यायेत थनिं सछिदँ न्ह्यवंनिसें झी पुर्खां संघर्ष याना वयाच्वंगु खः । वय्कःपिनिगु हे बलिदानया लिच्वःकथं थौं थ्व उपलब्धी चूलाःगु खः । अय् जुयाः थुकिया श्रय थौंया न्ह्यलुवातय्त जक मखु, म्हिगःया झी पुर्खौली न्ह्यलुवातय्त नं वनी । थ्व ल्वःमंके मजिउ ।

आः खँ वइ, सरकारं अधिकार ला प्रदान यात, थ्व कार्यान्वयन खुन्हु जुइ फइ ला ? थ्व सवालय् धाःसा छपु बाखंचा कनेगु पाय्छि जुइ –छम्ह मनुखं थःगु पंजलय् भत्तु छम्ह लहिनातःगु जुयाच्वन । वास्तवय् पंजलं पिहां वयाः जंगलपाखे हे ब्वयाच्वने मास्ते वः । तर मनुखं धाःसा वयात पंजलं पिकाःगु हे मखु । भत्तु धाःसा पंजलय् दुने च्वंसां मनू भासं खँ ल्हायेफुम्ह जुयाच्वन । वं न्ह्याबलें धाइगु खनिं – अय्, मनू ! पंजलं पिका, जि जंगलय् ब्वये मास्ते वः । अय् मनू ! जितः पंजलं पिका धया !

तर मनुखं वयात पंजलं पिमकाः । अय्नं भत्तुं पंजलं पिका धकाः धायेगु धाःसा त्वःतूगु मखु ।

छन्हु मनूया छु तं पिहां वयाच्वंगु पाः लात खः मसिउ । भत्तुं ‘जितः पंजलं पिका धया अय् पापी !’ धाःगु न्यनेवं हे मनुखं पंजः चायेकाः ‘का, ब्वया हुँ । का हुँ । छंत पंजलं लिकायेधुन जिं । का छ गन यः ब्वया हुँ !’ धकाः पंजः चायेकाः भत्तुयात पिने तया बिल ।

भत्तु लय्ताल । बुलुहुँ पंजलं पिहां वल । पिने थ्यंकाः ब्वये त्यन । तर आश्चर्य ! व ला ब्वये हे मफु । गुलि पपू भाताभाता संकल, तर अहँ ब्वये मफु । थः ब्वये मफुगु खनाः भत्तु थः नं अजू चाल । छु जूगु थ्व ?
भत्तु पपू भाताभाता संकाः नं ब्वये मफुगु खनाः मनुखं धाल, ‘का स्व, खुब पिहां वने पिहां वने धयाच्वंगु नि, पिहां वने फत ला ? आः खन मखु ला ?’

वास्तवय् भत्तु ब्वये मफुगु मखु । दँ दँ तक पंजलय् कुंकाच्वंगु कारणं वयागु पपू ला कक्रक्क हे जुइधुंकल खनिं । म्हिगः तक खुब पिहां वने पिहां वने धयाच्वंम्ह भत्तु थौं पंजलं पिने हे लायेधुंकलं नं ब्वये मफु । वयात ब्वये तसकं थाकुल । ब्वये थाकुसां भत्तुं पपू धाःसा संका हे च्वन । ब्वये मफु धकाः पंजलय् तुं लिहां मवं ।

आः प्राप्त जूगु भाषिक अधिकार नं झीगु लागिं छुं ई थ्वहे भत्तुया अवस्थाय् थ्यनीगु निश्चित दु । छाय्धाःसां सदियौंनिसें यानातःगु भाषिक दमनया कारणं थौं भाषिक अधिकार प्राप्त हे जूसां उकियात छ्यलेगु सवालय् झी भचा भत्तु थें छ्यले थाकुगु अवस्थाय् लाइ तिनि । उकिया अर्थ झी ला अधिकार छ्यले तकं मसः, उकिं थ्व अधिकार आवश्यक हे मखु धइगु जुइ मखु । भत्तुं पपू संकूूसां ब्वये मफु खः । तर लुमंकादिसँ, ब्वये मफु धकाः भत्तु पंजलय् तुं लिहां मवं ।