मांभासं ब्वंकूसा जक शिक्षा ताःलाइ

सन्दर्भ ः देशय् न्ह्यानाच्वंगु भर्ना अभियान
डा. विजयप्रकाश सैंजु

न्ह्यखँ
करिब स्वंगू कोटी जनसंख्या दुगु नेपालय् ४७ प्रतिशत १८ दँ क्वय्यापिं मस्त दु । अथेहे मस्तय्गु परिभाषा नेपाःया बालबालिका ऐन २०४८ कथं १६ दँयात कायेगु खःसा थुुकिया ल्याः ४३ प्रतिशत दु । थ्व ल्याः धइगु मुक्कं जनसंख्याया अनुपातय् विश्वय् आपाः मस्तय्गु ल्याः दुगु देय्त मध्य नेपाः नं लाः व ।

नेपालय् थीथी करीब १२५ गू जनजाति दुगु बहुभाषिक व बहुसांस्कृतिक राष्ट्र कथं नेपाःयात म्हसीका बीगु नं याः । नेपालय् ५,००० ति जक दुगु दुरा जातिलिसें १५ गू लख दुगु नेवाः, तामांग, लिम्बु, थारु, आदि जनजातित दु । प्रदेश नं. ३ अन्तर्गत लाःगु नेवाःतय् ल्याः तामांग स्वयां भचा कम जक खः । थथे धइगु नेवाःतय् ल्याः करिब १४ लाख दुसा तामांगतय्गु ल्याः १५ लाख ति दु ।

शिक्षाय् जनजातिया पहुँच
खस आर्यतय्सं ल्हाइगु पर्वते भाय् राष्ट्रिय स्तरय् सरकारी आधिकारिकता व मान्यता प्राप्त भाय् जूगु दु । सरकारया पनपक्ष व्यवहारं यानाः थ्व भाय् ल्हाइपिनिगु ल्याः बुलुहुँ अप्वया वनाच्वंगु वा अप्वयेकेगु ज्या जुयाच्वंगु दु । थुकिया अःखः मेमेगु थीथी जनजातितय्सं ल्हाइगु भाय् सरकारया निगूगु दर्जाय् लाःगु जूगुलिं जनजातिभाय् बुलुहुँ म्हो जुजुं वनाच्वंगु दु ।

थीथी सरकारी व निजी स्कूलय् नं मांभासं शिक्षा मबीगु जूगुलिं नेवाःत मांभासं शिक्षा कायेगुपाखें बंचित जुजुं वनाच्वंगु दु । थ्व सन्दर्भय् मोडर्न नेवाः स्कूलपाखें गुगु पलाः छिनाच्वंगु खः थुकियात अझ च्वन्ह्याके फत धाःसा भाषा संरक्षणय् हे छुं भचा तिबः जुइफु, दक्वं भाय् ल्हाइपिनिगु निंतिं ।

संविधानय् मस्तय्गु शिक्षाया अधिकार
न्हूगु संविधानया धारा ३९ स झिगू बुँदाया मस्तय्गु हक अधिकार बारे ब्याख्या यानातःगु दु । छगू कथं दकलय् न्हापांखुसी संविधानय् हे मस्तय्गु अधिकार उल्लेख जुया बिउगु बांलाःगु खँ जुल । संविधानया धारा ३९ या २ नं. उपधाराय् शिक्षा प्राप्तिया खँय् बः बियातःगु दु ।

बालबालिका ऐन विधेयक २०६८
नेपाःया बालबालिका ऐन २०४८ स बालअधिकारया खँय् दुग्यंक ब्याख्या याना मतःगु जूगुलिं थ्वहे ऐनया लिधंसाय् थुकियात संशोधन व एकीकरण यायेया निंतिं बालबालिका ऐन विधेयक २०६८ संसदय् न्ह्यब्वःगु खः । थ्वहे विधेयककथं आः बालबालिक ऐन २०६८ धायेगु याना हःगु दु । थ्व विधेयकया धारा १५ स स्पष्टकथं मस्तय्त निःशुल्क थःगु मातृ भाषां शिक्षा काये दइगु अधिकार बियातःगु दु ।

देशय् न्हूगु संविधान वयेधुंकाः तक नं नेवाः लगायत थीथी भाय्त अझं निगूगु दर्जाय् लानाच्वंगु छगू दसु उकुन्हु सांसदतय्सं सपथ ग्रहण याःबलय् खने दत । अन खस नेपाली बाहेक मेगु भासं शपथ कायेगु खःसा न्ह्यव हे संसद सचिवालयय् निवदेन बीमाः । तर थ्वहे खँ खस भाय् ल्हाइपिंत लागू मजू । थुकिया तप्यंक अर्थ खः मेमेगु भाय्यात अझ नं निगूगु दर्जाय् तयातःगु दनि ।

नेपालय् साक्षरताया प्रतिशत
केन्द्रीय तथ्यांक विभागया सन् २००१ या जनमत संग्रह कथं नेपालय् ५४ प्रतिशत जक साक्षरता दु । सन् २०११ य् थ्व ल्याः ६४ प्रतिशत थ्यन । थुकिया अर्थ खः नेपालय् दँय्दसं १ प्रतिशतया ल्याखं साक्षरता ल्याः थहां वनाच्वंगु दु । मेखे नेपाल सरकारया शिक्षाया बजेट धाःसा जन आन्दोलन न्ह्यः २००५ स करिब २० अर्ब ति जक दु खःसा आः १ खर्ब पुलेधुंकल ।

उकिसनं थीथी अन्तर्राष्ट्रिय दातृ संस्थातय्सं याना वयाच्वंगु लगानी बिस्कं हे तिनि । अय्नं साक्षरता प्रतिशत थहां मवं । थ्व फुक्कया कारण धइगु मांभासं ब्वने च्वये मखंगुलिं हे खः ।

जनजातितय्गु साक्षरता अभिवृद्धि यायेगु ज्याय् अन्तर्राष्ट्र्रिय व्यवस्था
संयुक्त राष्ट्र संघ बाल अधिकार महासन्धियात नेपाः सरकारं १९८९ नोभेम्वर २० कुन्हु पारित याःगु खः । थ्व महासन्धी संसदीय समितिं १९९० सेप्टेम्बर १४ कुन्हु पारित यात । आः थ्वहे सेप्टेम्बर १४ यात झीथाय् राष्ट्रिय बालदिवस कथं हना वयाच्वंगु दु । थ्वहे महासन्धिया लिधंसाय् मचा सम्बन्धी थीथी ऐन कानून पारित याःगु खः ।गथे कि बालबालिका ऐन २०४८, नियमावली २०५१, बालमजदूर नियमित व निषेधित ऐन २०५६ ।

थ्व फुक्क कानुनी व्यवस्थाय् मस्तय्गु अधिकार सुनिश्चित यायेगु खँ उल्लेख दु । बालअधिकार महासन्धिया धारा २८ स मस्तय्त अनिवार्य शिक्षा नापं शिक्षा निःशुल्क जुइमाःगु खँय् बः बिउगु दु । तर नं नेपाःया सरकारं थ्व बुँदायात पूर्णतया पालना यानाच्वंगु मदु । थ्वहे महासन्धिइ मस्तय्त मांभाषां शिक्षा बीमाःगु खँ नं स्पष्ट याना तःगु दु ।

डाकार फ्रेमवर्क फर एक्सन
सन् २००० स सिनेगलया राजधानी डाकारय् ‘इडुकेशन फर अल’ सम्बन्धी विश्व सम्मेलनय् नेपाः सरकारं नं ब्वति काःगु खः । थ्वहे सम्मेलनय् संसारया दक्वं अशिक्षित जनतायात सन २०१५ या दुने साक्षर यायेगु आज्जु कथं छगू फ्रेम वर्क तयार याःगु खः । थुकी नेपाः सरकारं थःगु ल्हाःचिं तयाः आज्जु कथं ज्या यायेगु प्रतिवद्धता जाहेर याःगु खः ।

थ्व एक्सन प्रोग्रामया छगू बुँदाय् स्थानीय मांभाषां मस्तय्त आखः ब्वंकेगु व्यवस्था जुल धाःसा सम्पूर्ण साक्षरताया अभियान पूवनिगुली बः बियातःगु दु। तर विडम्बना, नेपालय् जक मखु विश्वय् हे थ्व आज्जु पूमवं ।

संघीय व्यवस्थाय् मांभाषां शिक्षा
देय् आः संघीय संरचना दुहां वनेधुंकूगु अवस्था दु । नेवाः लगायत फुक्क जनजाति व पहिचान पक्षधरत न्ह्याक्व हे सः सुक्क हाःसां ७ गू प्रदेशया खाका सहित संघीय संरचनाया चुनाव लिपा फुक्क प्रदेशय् सरकार गठन यायेधुंकूगु दु । आः पहिचानया आन्दोलन सुस्त स्थितिइ लानाच्वंगु दु ।

आः अधिकार प्रदेश सभाय् लाः वनेधुंकूगुलिं प्रादेशिक सरकारं देय्या दक्व भाय्यात राष्ट्रिय भाषाकथं मान्यता बियाः ज्याखँय् नापं छ्यले खनीगु जुल । आःया प्रादेशिक संरचनाय् गुलि फु उलि भाषिक अधिकार काये फइगु लकस प्रति झीगु ध्यान केन्द्रित जुइमाः । बुलुहुँ राष्ट्रियस्तरय् मान्यता कयाः आःया प्रादेशिक संरचनाय् थःथःगु भासं शिक्षा काये दइगु व्यवस्थाया निंतिं सरकारयात दबाब बीमाः ।

थःथःगु मांभाषां शिक्षा काये दइगु मस्तय्गु नैसर्गिक अधिकार खः । थ्व आज्जु पूर्ति यायेया निंतिं दकलय् न्हापां नेवाःतसें थःगु राजनीतिक अधिकार कायेगु सयेकेमाः । थुकिं झीत निर्णय यायेगु थासय् थ्यंकी, अले झीगु ल्हाःतिइ दुगु च्वसां ऐन कानून परिवर्तन याये फइगु लकस ब्वलनी । उकिं गबले तक झीसं झीगु थःगु राजनीतिक अधिकार काये फइ मखु झीगु निंतिं छुं नं अधिकार भ्वंया कुचा सिवाय् मेता छुं जुइ मखु । दक्वं अधिकार प्राप्तीया लिउने राजनीतिक अधिकार सुलाच्वंगु दइ ।