नेवाः समाजया विविधताय् गर्व याये

गुंपुन्हि व सापारु छन्हु हनेगु लाकि निन्हु हनेगु धइगु विवाद थुगुसी हाकनं पिहां वल । गनं भदौ १३ व १४ गते, गनं भदौ १४ व १५ गते । गनं चाहिँ भदौ १४ गते छन्हुं हे निगुलिं पर्व हनेगु । खास यानाः स्वनिगःया स्वंगुलिं नगरय् स्वंगू बिस्कं बिस्कं हे तिथि पिहां वःगु दु ।

थ्व नखः हनेगु तिथिया विवाद पिहां वयेवं छथ्वःसिनं थुकियात नेवाः एकताया मुद्दालिसे स्वानाः नं स्वयेगु याना हःगु खनेदत । नेवाःत नखः हनेगु खँय् तकं छप्पँ मजूसा मेगु छु खँय् छप्पँ जुइ ? नेवाः नेवाः छवाः मजू । नेवाःत खत्तम जुल । आदि आदि । थज्याःगु खँ न्ह्यथँसें दुःख प्वंकीपिं छथ्वः दु । नेवाः एकतायात कयाः थथे दुःख प्वंकूगु नं गलत मखु । तर दुःख प्वंकेगु ज्या धाःसा गलत मुद्दाय् यानाच्वन । नखः हनेगु खँय् विभाजित जुल धायेवं सम्पूर्ण नेवाः एकता हे खत्तम जुल धकाः विश्लेषण यायेगु गलत जुइ । नेवाः एकता धइगु छप्पँ जुयाः नखः हनेगु खँपाखें निर्धारित जुइगु विषय मखु । सकलें नेवाःत छप्पँ जुयाः गुगुं नखः हने खन धायेवं तुं नेवाः एकता जुइगु मखु । एकता धइगु ला विचार, कार्यक्रम व लक्ष्यया आधारय् जुइगु खँ खः ।

नेवाःतय् दथुइ छुं नं नखः अलग अलगकथं हनेमाःगु अवस्था वल धाःसा सीकेमाः कि थ्व विवादया मखु, बरु विविधताया विषय खः । नेवाः धइगु अतिकं विविधता दुगु जाति खः । नखःचखः जक मखु, नेवाःतय् दथुइ नश्लया तकं विविधता दु । गुलिं मंगोल नश्लयापिं दु, गुलिं आर्य नश्लयापिं दु । नेवाः धइपिं राई, गुरुङ, मगः थें मंगोल नश्लयापिं जक मखु । ब्रम्हू, क्षेत्री थें आर्य नश्लयापिं जक नं मखु । थ्व निगुलिं नश्ल ल्वाकःबुकः जुयाच्वंपिं खः । नेवाः दुने उत्तरं वःपिं नं दु, दक्षिणं वःपिं नं दु ।

नेवाः दुने हिन्दू धर्म माने याइपिं नं दु, बौद्ध धर्म माने याइपिं नं दु । शैव माने याइपिं नं दु, शाक्त माने याइपिं नं दु । बौद्ध दुने नं थेरवादी, महायानी, वज्रयानी स्वंगुलिं यान माने याइपिं दु । अझ मल्लकालय् क्रिश्चियन व मुस्लिम धर्म माने याइपिं नं दु ।

नखःचखःया खँ ल्हायेगु खःसा मोहनि थेंज्याःगु तःधंगु नखः तकं विविध कथं माने याइपिं दु । खोनाय् च्वंपिं नेवाःतय् मोहनिया नःलास्वां पीम्वाः । असनय् च्वंपिं नेवाःतय् चालं कुन्हु चालं यायेम्वाः, कन्हय् कुन्हु याइ । नरलय् च्वंपिं नेवाःतय् कतिंपुन्हि कुन्हु नःलास्वां पिखालखुइ वाइ मखु, कन्हय् कुन्हु जक वाइ । क्वःने च्वंपिं नेवाःतय् पचिंमह्रः कुन्हु हे मोहनि क्वचाइ, दशमि पियाच्वनेम्वाः । थःने च्वंपिनि बालाचःह्रे न्यायेकी, क्वःने च्वंपिनि पाहांचःह्रे न्यायेकी । यलय् गुंलाथ्व अष्टमि कुन्हु पञ्जरां न्यायेकी, येँय् गुंलागा त्रयोदशि, जुगःचःह्रे कुन्हु न्यायेकी । येँ व ख्वपय् सापारु कुन्हु सायाः पिकाइ, यलय् दुतिया कुन्हु मतयाः पिकाइ ।

येँय् हनीगु यँयाः व ख्वपय् हनीगु यँयाः पाः । यँयाःबलय् पिहां वइम्ह पुलुकिसिया स्वरुप पाः ।

अध्ययन हे यायेगु खःसा थज्याःगु पाःगु खँ यक्व हे लुया वइ । थ्व झीगु विविधिकृत समाजया ख्वाःपाः खः । थ्व विविधीकरणं यानाः हे झीपिं कला, संस्कृतिइ तःमि जुयाच्वंगु खः । थुकियात झीसं ‘नेवाःत धइपिं मोहनि छगू तक हे समान जुइक हने मफुपिं’, ‘यँयाः छगू तक हे नापं छस्वाः जुइक हने मसःपिं’ धकाः कुंखिना जुइमाःगु आवश्यकता मदु ।

आः गन तक नखःचखः हनेबलय् वइगु तिथिया विवाद दु, झी नेवाःतय् नखःचखः हनेगु तौरतरिकाय् विविधता दु थें नखःचखःया तिथि पिकायेगु विज्ञानय् नं विविधता दु । दिन गय् यानाः पिकायेगु धकाः यलय् विकास यानातःगु विधि व ख्वपय् विकास यानातःगु विधि दथुइ छुं भचा पाःगु जुइफु । अथे हे येँया विधि नं छुं भचा पाःगु जुइफु ।

अथे दिन पिकायेगु ज्या थ्व स्वंगुलिं नगरया विद्वानतय्सं थः यत्थे, न्ह्याःन्ह्याःथे यानाः पिकाइगु मखु । व दिन पिकायेगु थःथःगु हे सिद्धान्त व परम्परा दु । थ्व खँय् झीसं गर्व यायेमाः कि झी नेवाःतय् नखःचखःया दिन पिकायेगु ज्ञानय् तकं विविधता दु । थ्व सम्बन्धी झीके छगू मखु स्वंगू वा व स्वयां नं अप्वः विधि दु । अर्थात ज्योतिषशास्त्रया थ्व ज्ञानय् तकं झीपिं तःमिपिं खः । थ्व तःताजि ज्ञान हे झीगु सम्पत्ति खः । अज्याःगु हे अवस्था पिहां वल धाःसा छगू ज्ञानं मेगु ज्ञानयात तिबः बी मालीगु स्थिति नं वयेफु । वास्तवय् थज्याःगु ज्ञानयात हे विश्वय् ‘इण्डिजिनस नलेज’ (आदिवासी संज्ञान) धकाः नां बियातःगु खः ।

मनूतय्सं धायेफु, ज्योतिषशास्त्र ला छगू हे खः, वहे शास्त्रं पिकाइगु दिन गय् यानाः फरक जुल ? थ्व नं चिन्ता यायेमाःगु विषय मखु । छाय्धाःसां छुं नं शास्त्र छगू हे खःसां उकियात स्वयेगु दृष्टिकोण थःथःगु हे कथं दइ । देश, काल व परिस्थितिकथं छता हे खँ नं थीथी खने दयाच्वनी । सर्गतय् खने दइम्ह तिमिला छम्ह हे खः । तर वयात झीसं खनीगु इलय् लाक्क अमेरिकाय् च्वंपिंसं खंके फइ मखु । उकिं गुगु घडीयात झीसं न्हि धाये, वहे घडीयात उमिसं चा धाइ । धायेगु फरक ला जुल, तर फरक जूसां निम्हं गलत मखु ।

तापाक छाय् वने, झीसं हना वयाच्वनागु बुद्ध धर्मयात जक स्वःसां गाः । बुद्ध छम्ह हे खः, वसपोलं प्रतिपादन यानाबिज्याःगु दर्शन छगू हे खः । तर वयात नं गनं थेरवाद धकाः थुइकी, गनं महायान धकाः थुइकी, गनं वज्रयान धकाः थुइकी । वहे महायान दुने नं शाक्यपा, ग्यलुपा, मिङमापा व काग्युपा धकाः अनेक कचात दनि ।

हिन्दू धर्म दुने नं वैष्णवय् स्वःसां अथे हे कचात दु, शैवय् स्वःसां अथे हे कचात दु । थज्याःगु पाःगु खँ इसाई दुने स्वल धाःसां क्याथोलिक व प्रोटेस्टेन्ट धकाः दु । इस्लाम दुने सिया, सुन्नी, बहाई, अहमदी धकाः फरक कचा दु । जैनय् स्वल धाःसां दिगम्बर व श्वेताम्बर धकाः अलग अलग कचात दु ।

छगू जीवित सिद्धान्त वा दर्शनय् दृष्टिकोणया थज्याःगु विविधता दइगु स्वाभाविक खः । मृत दर्शन वा सिद्धान्तय् जक अज्याःगु विविधता दइ मखु ।
पाय्छि उकथं हे ज्योतिषी ज्ञानय् नं शास्त्र छगू हे खःसां उकियात स्वयेगु कोण पानाच्वनेफु । न्हापांनिसेंया परम्परा, थाय् कथंया चलन, छुं निश्चित घटनाया लिच्वः आदि आदि कारणं अज्याःगु फरक कोण निर्माण जुइगु खः ।

थज्याःगु अवस्थाय् छुं विवाद पिहां वल धाःसा उकियात निराकरण यायेया लागिं झीसं निता ज्या याये जिउ । छता, थःगु छु परम्परा वा चलन खः उकियात नाला यंकेगु । मेता, मेपिनि छु परम्परा वा चलन खः उकियात सम्मान यायेगु । मेपिनि परम्परायात सम्मान यायेगुया अर्थ उकियात थःपिंसं नं नालेमाः धइगु मखु । मेपिनि परम्परा नं थःपिनि परम्परा थें हे सम्मानित खः धकाः स्वीकार याना बीगु जक खः । थःगु परम्परा थःत गुलि यः, मेपिनि परम्परा नं उमित उलि हे यइ । थथे यायेत ध्यबा नं खर्च यायेम्वाः, श्रम नं खर्च यायेम्वाः ।

प्यदँ न्ह्यः जब येँय् तःधंक गुथि आन्दोलन जुल, अबलय् छता पदावली तसकं चर्चाय् वःगु खः– प्रथाजन्य अधिकार । अंग्रेजीं थुकियात ‘कस्टमरी ल’ धाइ । थुकिया अर्थ खः, सुया सुया परम्परांनिसें थःथःगु कथं गुथिगाना, नखःचखः हनेगु याना वयाच्वंगु खः, उकी सुना नं हस्तक्षेप याये दइ मखु । थःगु परम्परा हनेगु अधिकार सकसिकें दु । अज्याःगु अधिकारयात राज्यं तकं हनन् याये दइ मखु । झीगु प्रथाजन्य अधिकारय् हस्तक्षेप याये मखु धकाः राज्यं कानुन हे दयेकाः ग्यारेन्टी यायेमाः धकाः आन्दोलन यानागु खः ।
थ्व नखःचखः गबलय् हनेगु धकाः दिन पिकायेगु नं झीगु थःथःगु हे प्रथा दु । अले व प्रथा हनेगु पूरापुर अधिकार नं झीके दु । अज्याःगु अधिकारयात हे ‘प्रथाजन्य अधिकार’ धाइगु खः । थज्याःगु अधिकारयात राज्यं ला हस्तक्षेप याये मजिउ धकाः झीसं धयाच्वना धाःसा झी थम्हं हे मेपिनि ‘प्रथाजन्य अधिकार’ य् हस्तक्षेप याः वने जिल ला ? यदि झी थवंथवय् हे छम्हेसिया प्रथा÷परम्परायात मेम्हेस्यां सम्मान याये मफुसा राज्यं जक सम्मान यायेमाः धकाः छु नैतिकतां माग यायेगु? उकिं राज्ययाके झीसं छु माग यायेगु खः, व मागयात दकलय् न्हापां झी थःपिंसं निं पालना याये फयेकेमाः ।

आः थ्व गुंपुन्हि व सापारु गबलय् हनेगु धइगु नं वहे खँ खः । ख्वपय् गय् यानाः हनी, व ख्वपया अधिकार खः । यलय् गय् यानाः हनी, व यलया अधिकार खः ।येँय् गय् यानाः हनी, व येँया अधिकार खः । झी थम्हं थःगु अधिकार छ्यले, कर्पिनि अधिकारया सम्मान याये । अले नेवाः समाजया थ्व तःजिगु विविधताय् नुगः तफाः यानाः गर्व याये ।

सुरेश मानन्धर

च्वमिया मेमेगु

• न्हूसतक, बालेन व चिनीकाजी
• छगू युगय् छक्वः वःगु भाषिक अधिकार
• न्हूदँया भिंतुना आन्दोलन व पद्मरत्न तुलाधर
• समुदायस्तरय् कोरोना महामारी : समुदाय चाहिँ छु यानाच्वन ?
• नेपालभाषां स्थानीय विषय ब्वंकेगु येँ मनपाया निर्णय : नेवाः समुदायं म्हितेमाःगु भूमिका