बुद्धवचन – पालिभाषा

अ. कुसलञाणी

 

१.पृष्ठभूमि
भाषाया मूल सः खः । थःगु मनय् दुगु खँयात सःपाखें कनीगु छगू माध्यम भाषा खः । वचनया रूपय् खँल्हाबल्हा व बिचाःया कालबिल यायेगु सःया पुचःयात भाषा धाइ । संस्कृतय् ‘भाष’ धातुं भाषा जूगु खः, उकिया अर्थ धायेगु वा कनेगु खः । पालिइ ‘भास’ धातुं भाषाया ब्युत्पत्ति जूगु खः, उकिया अर्थ नं धायेगु वा कनेगु हे खः । सद्दनीति धातुमाला ग्रन्थय् भासब्यत्तायं वाचायं अर्थात् पण्डितया वचनयात भाषा धकाः वर्णन यानातःगु दु । उगु हे ग्रन्थय् भस्स भस्सने अर्थात् भाषा धयागु, कनेगु व खँ ल्हायेगु आदि अर्थ कथं नं क्यनातःगु दु ।

थौंया इलय् विश्वय् थ्यंमथ्यं खुद्वः व न्यासः (६५००) थीथी भासं खँल्हाबल्हा यानाच्वंगु दु । हिन्दीं छगू धापू नं दु कि ‘चार कोश मे पानी बदले, आठ कोश मे वाणी’ अर्थात ‘प्यंगू कोशय् लःया (सवाः) हिली, च्यागू कोशय् भाय् (हिली)’ । ईकथं देश, समाज, त्वाः, परिवार व मनू मनू दथुइ भाय् हिलाच्वंगु दु । उकिमध्ये पालि नं छगू भाषा खः । भगवान् बुद्धं थुगु भासं हे जन्ममरणया चक्रं बायावनीगु देशना यानाबिज्याःगु खः । उगु भाषा उबलय्या जनभाषा खः, गुकियात खँल्हाबल्हाया रुपय् नं छय्लाबुला यानातःगु खः ।

मूल त्रिपिटकय् पालि भाषायात थीथी नामं क्यनातःगु दु । गथेकि मूल त्रिपिटकया विनय पिटकय् अरियक व अभिधम्मपिटकया विभङ्गय् धम्मनिरुत्ति धका क्यनातःगु दु । अथे हे सम्मोहविनोदनी (विभङ्गया अट्ठकथा)इ सभावनिरुत्ति, समन्तपासादिका (विनय पिटकया अट्ठकथा)य् मागधिभासा, पटिसम्भिदामग्गया अट्ठकथाय् मागधिका भासा व मूलभासा, धम्मपद अट्ठकथाय् तन्तिभासा व वजिरबुद्धिटीका नापं सारत्थदीपनिटीकाय् पकतिभासा धकाः छ्यलातःगु दु ।

२. म्हसीका
पालियात मागधि अथवा मागधि निरुत्ति अर्थात् मागधिभाषा धकाः नं धाइ । विनयपिटक अट्ठकथा, चूविग्ग, खुद्दकवत्थुक्खन्धकय् “सकाय निरुत्तियाति एत्थ सका निरुत्ति नाम सम्मासम्बुद्धेन वुत्तप्पकारो मागधिको वोहारो” अर्थात् सकाय निरुत्ति धकाः थन थःगु भाषा धकाः सम्यक्सम्बुद्धं न्ववानाबिज्याःगु मागधि भाषा खः । पदरुपसिद्धि व्याकरणय् “सा मागधी मूलभासा, नरा यायादिकप्पिका । ब्रह्मानो च’स्सुतालापा, सम्बुद्धा चापि भासरे । अर्थात् उगु मागधी मूलभाषा, मनूनिसें गन तक न्हापायागु कल्पया ब्रह्मा, असुर व सम्बुद्धपिंसं नं न्ववाना बिज्याइगु भाषा खः । थुगु गाथाय् भाषाया प्राचीनतायात न्ह्यब्वयातःगु खः ।

बुद्धया पालय् वेदया भाषा छन्दस् खः । चूविग्गपालिय् भगवान् बुद्धं येमी व तेकुल निम्ह दाजुकिजा ब्राह्मण भिक्षुपिंत सम्बोधन यानाः ‘भिक्षुपिं, बुद्धवचनयात गुम्हेसिनं छन्दस्य् उल्था याइ, वयात दुष्कृत्य आपत्ति लाइ । भिक्षुपिं, अनुमति बियाच्वना, थःगु भासं बुद्धवचनयात अध्ययन यायेत धकाः विनय प्रज्ञप्त यानाबिज्यात । (“न, भिक्खवे, बुद्धवचनं छन्दसो आरोपेतब्बं । यो आरोपेय्य, आपत्ति दुक्कटस्स । अनुजानामि, भिक्खवे, सकाय निरुत्तिया बुद्धवचनं परियापुणितुं ।”) थुगु अभिव्यत्तिंm बुद्ध वचनयात थःथःगु भाषां सयेकेगु सीकेगु स्वतन्त्रता बियातःगु यचुक सीदु । पालि भाषाया थःगु च्वयेगु लिपि मदुगुलिं थःथःगु लिपिं हे पालि भाषायात अःपुक सयेकेफु ।

पालि शब्दया व्युत्पत्ति पा धातुं वःगु खः । पा रक्खणे पा धातुया अर्थ रक्षा यायेगु खः । छुकियात रक्षा यायेगु धाःसा मागधि भाषाय् सुरक्षित बुद्ध वचनयात रक्षा यायेत धकाः धायेफु । महान अट्ठकथाचार्य बुद्धघोषं विसुद्धिमग्ग ग्रन्थय् नेव पालियं न अट्ठकथायं आगतं अर्थात् न पालि न अट्ठकथाय् वःगु खः । थन पालि धकाः बुद्ध वचन, गुगु मूल त्रिपिटकयात क्यनातःगु खः । वङ्गीस संयुक्तय् भगवान् बुद्धं भयरहित निर्वाणय् थ्यंकेत, दुःख अन्त्य यायेत गुगु भासं धर्मदेशना यानाबिज्यात, उगु भाषा निश्चय नं भाषात मध्ये उत्तमगु खः । (यं बुद्धो भासते वाचं, खेमं निब्बानपत्तिया । दुक्खस्सन्तकिरियाय, सा वे वाचानमुत्तमा ।।) धकाः प्रशंसा यानातःगु दु ।

३. पालि खँग्वःया उत्पत्ति 
भगवान् बुद्धं उपदेश कनाबिज्याये धुंकाः भिक्षुपिंसं भन्ते ! अद्भुत, आश्चर्य, थ्व छु नां दुगु धर्म पर्याय ख ः ? (अच्छरियं, भन्ते, अब्भुतं, भन्ते, को नामो अयं, भन्ते, धम्मपरियायो’ति ?) धकाः न्यनाबिज्याइ । अले भगवान् बुद्धं थ्व धर्मपर्याय खः धकाः धारणा या धकाः धयाबिज्याइ । थुकिया दसुया रूपय् दीघनिकायया ब्रह्मजालसूत्रया अन्त्यय् आनन्द भन्तें भगवान् बुद्धयात थ्व धर्मपर्यायया नाम छु खः धकाः न्यंगु इलय् थुकियात अर्थजाल, धर्मजाल, ब्रह्मजाल, दृष्टिजाल वा अनुत्तर संग्रामविजय धकाः धारण या धकाः धयाबिज्यात । (इमं धम्मपरियायं अत्थजालन्तिपि नं धारेहि, धम्मजालन्तिपि नं धारेहि, ब्रह्मजालन्तिपि नं धारेहि, दिट्ठिजालन्तिपि नं धारेहि, अनुत्तरो सङ्गामविजयोतिपि नं धारेही’ति । )

अथे हे मज्झिमनिकायया महासीहनाद सूत्रया देशना लिपा आयुष्मान् नागसमालं भगवान् बुद्धयाके धर्म पर्यायया बारे न्ह्यसः तइबलय् इलय् थ्व लोमहंसनपरियायो धकाः धारण या धकाः धयाबिज्यात । भगवान् बुद्धं अनेक पर्यायं धर्म प्रकाशित यानाबिज्यात धकाः (भगवता अनेक परियायेन धम्मो पकासितो) नं आपाः सूत्रय् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । थुगु परियाय शब्द हे लिपा चिहाकः जुयाः पालि जूवंगु खः । थुकिया अर्थ बुद्ध वचन खः । पालिमहाव्याकरणय् भिक्षु जगदिश काश्यपं पालिया अर्थ बुद्ध वचन जूगुलिं थ्व खँग्वः मूल त्रिपिटक ग्रन्थया लागि जक छ्यलातल, अर्थकथाया नितिं मखु धकाः क्यना तल ।

सम्राट अशोकं भाब्रु शिलालेखय् भगवान् बुद्धया उपदेश धम्मपरियाययात पालियाये धकाः छ्यलातःगु दु । (इमानि भन्ते ! धम्म–पलियायानि–विनयसमुकसो, अरियवंसा, अनागतभयानि, मुनिगाथा, मोनेय्यसुत्तं, उपतिस्स–पसिनो (पञ्हो), ए च राहुलोवादे मुसावादं अधिकिच्च । ) परियाय खँग्वः कथहं पलियाय–पालियाय–पालि जुयावन । गुलिं गुलिं बौद्ध विद्वानतय्सं पाठ–पाी–पाीि–पालि अथवा पन्ति–पत्ति–पट्टि–पल्लि–पालिपाखें पालि भाषाया व्युत्पत्ति जूगु धयातःगु दु । मोग्गल्लानसुत्तपाठय् पालि खँग्वःयात पालय् याइगु, रक्षा याइगु जुया पालि खः, पंक्ति व कुटिया रुपय् क्यनातःगु दु । थुगु पालि खँग्वःया उत्पत्तिया बारे यक्व मतभेद दःसां पालि भाषा उगु ईया जनभाषा धकाः बांलाक सीका कायेफु ।

४. निष्कर्ष 
बौद्ध विद्वान भरत सिंह उपाध्यायया धापु कथं झिंगुंगूगु शताब्दीइ वयाः स्पष्ट रुपं हे मागधि भाषायात पालि भाषा धकाः छ्यलाबुला यानाहःगु खः । भगवान् बुद्धया वचनयात सुरक्षित यानातःगु व पालन याना तःगु भाषा जुयाः पालि भाषा धकाः धाःगु खः । थांैकन्हय् मागधि धकाः धायेगु चलन तनाः मूल त्रिपिटक व अर्थकथा आदि फुक्कं ग्रन्थया भाषायात पालि भाषा धाःगु खः । पालि साहित्यया दुने बुद्ध वचन पालि त्रिपिटक, अनुपिटक, अर्थकथा, वंशसाहित्य, काव्य, आख्यान, व्याकरण, छन्द व शब्दकोश दुथ्याः । उगु साहित्य फुक्क हे पालि भाषां च्वयातःगु खः ।

पालि भाषा, भाषा जक मखुसे बुद्ध वचन वा बुद्ध शिक्षा खः धकाः मनन यायेगु आवश्यक जू । थुगु भाषाया ज्ञानं भगवान् बुद्धं कनाबिज्यानातःगु वचनयात थःम्हं प्रत्यक्ष रूपं अनुभूति यायेगु अवसर बियाच्वंगु दु । उकिं भिक्षु संवरं तसकं बांलाक गाथा चिना तयाबिज्यात कोमलरम्मायं पालिभासा, भगवा धम्मं देसितवाचा ।
पीतिमुदारं देन्ति जनानं, पस्सथ एतं सुन्दरभासा ।।

अर्थात्, थुगु पालि भाषा क्यातु व न्ह्यइपु । भगवान् बुद्धं देशना यानाबिज्याना तःगु वचन खः । थ्व भाषां जनसमूहयात महान्प्रीति उत्पन्न यानाबी । उकि बांलाःगु भाषायात सयेकेनु, सीकेनु । पालिभाषा बौद्ध देशय् जक मखसे गैर बौद्ध देशय् नं बुद्ध शिक्षा व विपश्यना सयेकेत विश्वव्यापी रुपं स्यनेकने जुयाच्वंगु बांलाःगु पक्ष खः । थुकिं बुद्धया ज्ञान प्रचारप्रसार यायेत महत्वपूर्ण भूमिका म्हिताच्वंगु दु । नेपालय् नं पालि भाषाया विकासया लागि ज्या जुयाच्वंगु च्वछायेबहः जू ।
चिरं तिट्ठतु बुद्धसासनं ।

 

 

सम्बन्धित बुखँ

LEAVE YOUR COMMENTS