ने. सं. ११४३ चौलाथ्व सप्तमी -

बौद्ध संस्कृतिइ नःलास्वां !

आनन्द मुनि बज्राचार्य

मोहनि नःखः धायेवं ल्वःमंके मफइगु निता चीज दु । व खः सलिखय् फयातःगु पुइँ चिनाः हाकुसे च्वंगु सिन्हः मोहनि व भ्यगतय् ज्वा“य्ज्वा“य् ह्वयाच्वंगु म्हासुसे च्वंगु नःलास्वां ।

मोहनिया न्हापांगु दिं अर्थात् कौलाथ्व पारु (असोज शुक्ल प्रतिपदा) कुन्हु सुथ न्हापां नीसी यानाः पुजा क्वथाय् कुलदेवताया आह्वान यानाः नःलास्वां पीगु याइ । थ्वयात नःला स्वनेगु धाइ । थथेहे कौलाथ्व नवमि अर्थात् महानवमिकुन्हु कुलदेवताया आह्वान यानाः सलिखय् मोहनि फयेगु याइ । कौलाथ्व दशमि अर्थात् विजय दशमिकुन्हु बिधिवत पुजा क्वचायेकाः मोहनि व नःलास्वांलिसें मेमेगु प्रसाद क्वकयाः प्रसादया रुपय् मोहनि सिन्हः तिनाः नःलास्वां छ्यनय् छुइगु याना वयाच्वंगु दु । थुबलय् थकालिपिंसं थः मस्तय्त न्हापा नं कल्याण, आः नं कल्याण हे जुइ अले लिपा नं कल्याण हे जुइमा धकाः आशिका बियावयाच्वंगु जुल ।

नःलास्वां गबलेनिसें पीगु प्रचलन शुरु जूगु खः धइगु ख“ अनुसन्धानया विषय हे तिनि । तर नेवाःतय् दकलय् तःधंगु सांस्कृतिक नखः मोहनि प्रज्ञा व उपाय् स्वरुप हाकुगु मोहनि सिन्हः तिनाः म्हासुगु नःलास्वां छुनाः थः सिबें थ“जिपिनिपाखें आशिका कायेगु धइगु सदां भिं–उसा“य्, दछियंकं सकतां ज्या ख्यलय् सफलता, थ“जिपिंप्रति सम्मान व क्वातुगु पारिवारिक स्वापूया छुमां खः । आगमय् कुल देवताया साधना यानाः पिज्वःगु प्रज्ञा व उकियात अचूकरुपं उपायया माध्यमं छ्यलेगु हे सफल मानव जीवनयापानया निंतिं मोहनिया प्रसाद खः । वैज्ञानिकतय्कथं नःलास्वांया पुसा खुद्वः द“ मल्याक पुलां ।

नःलास्वांयात नःलिस्वां नं धायेगु याः । नःलि धायेबलय् नच्चागु जुल अर्थात् कोमल वा क्यातुगु, नकतिनि ह्वःगु । खय्तला स्वयेबलय् नं नःलि हे खनेदु । छ्यनय् छुइत वं बांलाःगु जक मखसे थ्व स्वानं बिशेषकथंया बौद्ध शिक्षा नं बियाच्वंगु दु ।

बौद्ध दर्शन धयागु धर्म मखु थ्व छगू सफल जीवनयापनया तरिका खः अर्थात धबथ या भिबखष्लन खः । उकिं मोहनि धकाः पुजा यायेवं धर्म लाइ मखु । सहि रुपं ज्ञानयात व्यवहारय् छ्यले फयेकेगु हे मानव धर्म खः । नःलास्वां नं थथेहे ज्ञानयात म्हसीकाः व्यवहारय् छ्यलेगु ल“पु वा नमूना खः । बौद्ध दर्शनयात उला स्वयेगु खःसा छुं नं चीज थः हे उत्पत्ति वा सृजना जूगु नं मखु अले विनाश जुयावंगु नं मखु ।

छुं नं चीजया उत्पत्ति व विनाश जुइत उकिया कारणत दु । मदुगु अवस्थां हे दया वइगु खः । अले दयाच्वंगु धयागु नं मदया वनीगु हे बौद्ध दर्शनया मूल विशेषता खः । तर थ्व अथें जुयाच्वंगु वा सुना नं याना बियाः जुयाच्वंगु धाःसा मखु । थ्व हे संसारया प्रवृत्तियात थुइके फयेकेगु प्रज्ञा ज्ञान खः । प्रज्ञा ज्ञानया स्रोत धइगु चित्त एकाग्रता खः । चित्त एकाग्रता धायेबलय् काय, वाक व चित्तया एकाकार रुप खः । थज्याःगु अवस्थाय् प्रज्ञा ज्ञानया विकास जुइ । प्रज्ञा ज्ञानं खंगु सत्यतायात थुइकाः सहि उपाय नालाः न्ह्याः वनेगु बोधिसत्व चर्या वा निर्वाणया ल“य् वनेगु खः । प्रज्ञा ज्ञानं हे जक यथाभूत वस्तु वा जगतया वास्तविक अवस्था अवबोध जुइ । मोहनि चित्त एकाग्रताया प्रतीक खः । नःलास्वां बौद्ध दर्शनया प्रयोगात्मक लिच्वः खः ।

छुं नं चीज उत्पत्ति जुइत वा विनाश जुइत मेगु छुं नं छुं अवस्थाया आवश्यकता दु । धाइगु नं दु कारण मदयेकं लिच्वः पिदनी मखु । छुं नं क्रिया जुल कि उकिया प्रतिक्रिया जुइगु वा लिच्वः पिदनीगु स्वाभाविक खः । थ्व धयागु गज्याःगु कर्मयात लिच्वः नं अज्याःगु हे पिदनी । संसारया संरचना धइगु चा, मि, लः व फय् हे खः । न्ह्याथाय् स्वःसां न्ह्यागुलिइ स्वःसां अन्तय् लुया वइगु थुलि हे खः । तर थ्व प्यतामध्ये छताया अभाव हे सृष्टि वा सृजनाय् वइगु हिउपाः खः । थ्वयात बांलाक थुइकेगु हे प्रज्ञा ज्ञान खः । मेकथं धायेगु खःसा शिक्षा खः । प्रकृतिया सुक्ष्म अध्ययन खः । प्रज्ञापारमिता वा नामसंगीतिइ सुलाच्वंगु दर्शन ज्ञान नं थ्व हे खः । प्रकृतियात थुइकाः थुकिं ब्वलनीगु राग, द्वेष, मोह व ईष्र्यायात नष्ट यायेगु हे मोहनि व नःलास्वांया विशेष ज्ञान खः । सम्राट अशोकं थ्व हे ज्ञानयात थुइकाः मोहनिया भिंगु दिनय् थ्व ज्ञानयात नाला कयाः थःत सदां मानव कल्याणया निंतिं बुद्ध धर्मय् दीक्षित जुल । मोहनिया झिन्हुया दिंयात थौंतकं झी सकसिनं अस्त्र त्वःताः ज्ञानया विजय जूगु प्रतीक मोहनि सिन्हः तिनाः विजया दशमी धकाः हनावयाच्वना ।

प्रकृतिया नियम थुइके मफयेकं बौद्ध धर्म थुइके फइमखु । सामान्यतः छुं नं स्वां पीबलय् वया हःत वाउ“से च्वनेमाःगु खः । थ्व प्रकृतिया नियम हे खः । तर नःलास्वां वाउ“से च्वनेमाःगु नियम खयाः नं म्हासुसे च्वनी । थुकिया कारण प्रकृतिया नियम अःखः पीगु प्रचलनं खः । थुकिं बौद्ध धर्म, प्रकृतिया नियम अध्ययन यायेगु बांलाःगु अवसर बियातःगु दु । नःलास्वां प्रचलनकथं आगं गन सुद्र्यःया जः बांलाक खइ मखु, अज्याःगु थासय् पीगु याइ । च्यान्हुतक्क इलय्ब्यलय् लः बीगु ई त्वःताः न्हिछिचछिं भ्यगतं त्वपुया तइ । गुन्हु दुकुन्हु तिनि बिधिवत् पूजा यानाः उली । थथे धयागु छुं नं चुलि ह्वयेत माःगु फय् व निभालं अलग तयेगु खः ।

थौंकन्हय्या वैज्ञानिक तरिका छक्वः दुवालाः स्वयेगु खःसा छुं नं पुसा पिलकी अन वाउ“सेच्वंगु पुवाचा वा चुलि पिदना वइ । थुकिया कारण खः ‘क्लोरोफील’ धाःगु तत्व । गुगु हरेक छगू सेलय् दइ । थ्वयात ‘प्लाष्टिड’ धाइ । क्लोरोफीलं ज्या यायेत जः आवश्यक जू तर नःलास्वां खिउ“थाय् तयाः भ्यगतं त्वपुइगुलिं जलं खइ मखु गुकिं क्लोरोफीलं ज्या याये फइमखु । अले वांगुया थासय् म्हासुसे च्वनाः ह्वइ ।

थुकिं थ्व स्पष्ट याः कि नेवाः संस्कृतिया नःलास्वां धयागु सामान्यरुपं स्वां जक मखु उगु ईया दर्शन, ज्ञान खः । बौद्ध धर्म धइगु गथेयात अथेहे लिच्वः पिदनीगु खः । सुयातं भक्तिभाव यानाः तरे जुइगु मखु । थ्व धयागु अबगकभ बलम भााभअत खः । नःलास्वानय् नं थज्याःगु हे दर्शन सुलाच्वंगु दु । चा, मि, लः, फय् माःथाय् जः अर्थात् मिया भाग लिकया बीवं वाउ“से च्वनेमाःगु थासय् म्हासुया वनी । अर्थात् जःया ब्व लिकायेगु धयागु कार्य खःसा स्वां म्हासुइगु थ्वया लिच्वः खः । थथेहे प्राणी मात्रया जीवनय् नं छता चीजया अभाव जुल कि थ्वया लिच्वः मेगु हे पिदनी धयागु थुकिं क्यनाच्वंगु दु ।

थ्व ल्याखं स्वयेबलय् नःला स्वां पीगु धइगु मोहनि नखः जक हनेगु मखु समग्र शैक्षिक अभ्यास यायेगु खः । गुकि छता चीजया संयोजन लिकया बीवं लिच्वः म्हसीकेगु खः । थथे जुयाः बौद्ध धर्मया अभ्यास यायेबलय् न्ह्याबलें दःसा छु जुइ ? मदुसा छु जुइ ? धकाः ध्वाथुइक स्वयेगु याइ । थ्वयात अनुलोन बिलोन धकाः धाइ । थ्व ल्याखं स्वयेबलय् बौद्ध धर्म धइगु ज्ञानया खानी, शिक्षा खः । शिक्षायात नेवाःतसें संस्कृतिया माध्यमं थःथःगु छे“य्छे“य् थ्यंकाच्वंगु दु । सरल व सहज तरिकां प्रयोगात्मक रुपं थःगु हे छे“य् शिक्षा कायेगु व्यवस्था झीगु संस्कृतिइ दयाच्वंगु दु । थ्व धइगु झी नेवाःतय् गुलि च्वन्ह्याःगु शिक्षा खः ? गुलि गौरवमय संस्कृति खः ? उकिं संस्कृति हनेगु धर्म यायेगु जक मखु ज्ञानया अभिवृद्धि यायेगु नं खः । ज्ञान दयेवं दुःख तनावनीगु ला जु हे जुल । दुःख मदुगु अवस्था धइगु सभ्य समाजया दसु खः ।

जनमानसय् नःलिस्वां व जमरा व हे खः धइगु भावनात्मक स्वापू दयाच्वंगु खनेदु । तर निगुलिं छता हे मखु । छुं भचा पानाच्वंगु खंकेफु । नःलिस्वां काय, वाक, चित्तयात पूजा व साधनाया माध्यमं एकाकार यानाः फय् व जःयात अलग यानाः पिना तइगु खः । बौद्ध संस्कृतिकथं गुरु वज्रसत्व वा चक्रसम्बरया पुजा यानाः पीगु जुयाः बलि बीगु चलन मदु । तर जमरा देवी दुर्गाया आराधना यानाः शक्ति प्राप्तिया हेतुं गनं गनं बलि तक नं बियाः पिना तइगु खः । नःलास्वां आगमय् दुने तयाः जः व फय् निगुलिंपाखें अलग यानाः भ्यगः वा बातां त्वपुयाः पी, तर जमरा पुजा कोठाय् तुं तइगु खःसां भ्यगः वा बाटां त्वपुया जः व फसं अलग तयेमाः धइगु मदु । अझ टपरी वा दोल्चाय् पीगु जूगुलिं लःया मात्रा नं प्रशस्त दयाच्वनी ।

थथे जुयाः नःलास्वां म्हासुसे च्वनी सा जमरा वाउ“से च्वनी वा वाउ“सां जिउ । नःलास्वां अबगकभ बलम भााभअत या लिच्वः खः गुकिं गनं दैवी शक्ति वा अदृश्य शक्तिया लिधंसा दइमखु । तर जमरा नवदुर्गा देवीया साधना याइगु जूगुलिं दैवी शक्ति दइ धइगु थःथःगु विश्वास दु । नःलास्वां ज्ञानया प्रयोग खः । शिक्षाया छगू पुलांगु तरिका खः । ज्ञानया सही प्रयोगं वइगु लिच्वः हे नःलास्वांया विशेषता खः । जीवन क्षणिक व जीवनय् मदयेक मगाःगु वा उत्पत्ति छता वस्तुया अभाव वा लिकया बीवं ब्वलनीगु लिच्वःया दसु वा शिक्षाया प्रयोगात्मक अभ्यास खः नःलास्वां ।

प्रज्ञा ज्ञानया प्रयोगं सकल जगतसत्वया कल्याण यानाः थःनं भिंगु ल“य् वनेगु मेपिंत नं भिंगु ल“य् यंकाः मानव कल्याण नःलास्वांया मूआजु खः । जमरा विशुद्ध देवीया साधना यानाः तइगु जुयाः जीवनलिसे मस्वासे अदृश्य दैवी शक्ति मार्फत मानव कल्याण वा थःगु मनोकांक्षा पूवनीगु विश्वास खः ।

क्वथीक स्वयेगु खःसा नःलास्वानं बुद्ध धर्मया दर्शन ज्ञानयात उलाच्वंगु दु । छे“य् दुने हे अःपुक सयेके दइगु परिणाममुखी ९चभकगति यचष्भलतभम० शिक्षा जूगुलिं मानवीय जीवनय् मोहनि व नःलास्वानं शान्ति, स्वास्थ्य, सुख व उन्नति बियाः राग, द्वेष, मोह, ईष्र्या थेंजाःगुयात हाकुतिना छ्वइ । थथे जुयाः बुद्ध धर्म व संस्कृति धर्म जक मखसे जीवनयापनया आधारशीला नं खः ।
मोहनि नखःया सकसितं भिंतुना ।