कुमारी प्रथा व झीगु परम्परा
सुजनबिलास बज्राचार्य
संसारय् मनूयात द्यःभाःपियाः राज्यं हे हनीगु चलन गनं दुसा व नेपालय् हे जक दु । छम्ह मिसामचायात द्यःदयेकाः याइगु परम्परा विश्वया नितिं हे तसकं अजू चायापुगु खँ खः । उकिसनं हिन्दू व बौद्धतय्गु मंकाः द्यःकथं हनीगुलिं विदेशी विद्वान्तय्गु नितिं नंथ्व छगू अनुसन्धानया बिषय जुयाच्वंगु दु । हिन्दू धर्म आस्तिक धर्म खःसा बौद्ध धर्म नास्तिक धर्म खः । थ्व आस्तिक व नास्तिकया दथुइ संयोजन गुकथं जुल वा थ्व कुमारीया वास्तविक दर्शन छु खः धयागु सीकेत यक्व विदेशीत नेपाः वयाच्वंगु दु ।
थ्वसम्बन्धय् झी नेवाःत नं अलमलय्लानाच्वंगु खनेदु । छगू हे भाय्,छता हे नसा,छगू हे परम्परा,छगू हेसंस्कार,छगू हेआस्था तर झीसं थःथःगु धर्म व सिद्धान्तकथं बिस्कं संस्कार न्ह्याका वयाच्वना । उकिसनं बौद्धसमुदायया शाक्य,बज्राचार्य वा ज्यापु जातिया म्ह्याय्मचायातहिन्दू जुजु–प्रजा सकसिनं म्वाःद्यःकथं हना वयाच्वन । थ्व अजू चाइपुसेच्वंगु परम्परा जक मखसे जातीय धार्मिक संहिष्णुताया दसु नं खः ।
नेवाःसमाजय् कुमारीया महत्व गुलि दु धयागु खँ झीगु परम्परां क्यना वयाच्वंगु दु । नेवाःतय्सं थःपिनिगु गोप्य यानातइगु आगमंनिसें सिमा,गाः,चुक,ल्वहं,फः,ग्वाखंचा प्वा, व थाय्बाय्या नां तकं कुमारीया नामं तया वयाच्वन । अन श्रद्धापूर्वक सम्मान याना वयाच्वन । थःपिनि नच्चाम्ह म्ह्याय्मचायात वयागु उमेर अनुसार कुमारीया थीथी परिवर्तित नामं पुज्याना वयाच्वंगु खनेदु । वैदिक सनातनय् कुमारीयात आदिशक्ति द्यःया अवतारकथं कयाच्वन सा बौद्धतय्सं कुमारीयात वज्रदेवीया प्रतिरूपकथं कया वयाच्वन ।
दुर्गासप्तसती व चण्डिका धाःगु सफुलिइ न्ह्यथनातःकथं कुमारीया उत्पत्ति शिवया काय्भाजु कुमारया मिसा शक्तिकथं कयातल । असुर शक्ति शुम्भ, निशुम्भ, चण्ड, मुण्ड व रक्तबीज थेंज्याःपिं तसकं बल्लाःपिं दानवतय्गु बिनाश यायेत पार्वतीया शरीरं पिहांवःम्हअम्बिका याकःचां जक मफुगुलिं थीथी द्यःपिंत ग्वाहालिया निंतिं आह्वान याःगु खः ।
मिसा शक्तिं जक बल्लाःपिं दैत्यतय्त क्वःथले माःगुलिं ब्रह्मां ब्रह्मायणी,महेश्वरं माहेश्वरी, विष्णुं वैष्णवी, बराहं बाराही, कुमारं कुमारी(कौमारी), देवराज इन्द्रं इन्द्रायणी, पार्वतीं चण्डिका(चामुण्डा) व लक्ष्मीं महालक्ष्मीयात उत्पन्न यात। थुपिं च्याम्ह द्यःपिंत हे समाजय् अष्टमातृका धाल । थुपिं अष्टमातृकापिंसं हे शुम्भ, निशुम्भ, चण्ड, मुण्ड व रक्तवीज थेंज्याःपिं महापराक्रमी दैत्यतय्त स्यानाबिल । थ्वहे अष्टमातृकाया छम्ह मू पात्र कुमारी जुयाबिल । गनगनं थ्व सप्तमातृका वा नवदुर्गागणय् नं कुमारीयात हिन्दूदर्शनकथं स्वचाका यंकल । थुकिया प्रत्यक्ष अनुभव झीसं येँयाःबलय् पिहां वइगु द्यःप्याखं,गथु प्याखनय् स्वयेफु ।
उखे बौद्ध धर्म अनिश्वरवादी जूगुलिं अन द्यःयात स्थान मदु । मात्र भावना जक याना तल । उकिसनं वाह्य व गुह्यरुपकथं मनूतय्त बिइगु ज्ञानयात ब्वथलातल । गुह्यरुपं सिइकेत देखा वा दीक्षाया आवश्यकता यानातलसा बाह्य धकाः सकसिनं खनेदइगु यानातल । कुमारीकथं बौद्धमार्गीतय्सं हनीम्ह वज्रदेवी वहे वाह्यरुप खः । बौद्धधर्मकथं कुमारीयात स्वंगू तगिमय् ब्वथला तल ।
दकलय् न्हापां मिसामचायात द्यःदयेकाः,निगूगु वज्रदेवी व स्वंगूगु हेवज्र नैरात्मा प्रज्ञापारमितादेवी कथं व्याख्या यानातल ।वज्रयानय् कुमारीयात स्वकुं अर्थात् त्रिकोणात्मक‘ए’कारया प्रतिविम्बकथं कयातल । थुकियात एवंकार धयातल । थ्व त्रिकोणात्मक‘ए’कारयात काय,वाक,चित्तया प्रतिककथं कयातल ।थ्व काय,वाक,चित्तया माध्यमं सूक्ष्मसिबें न सूक्ष्मरूपं जुयाच्वंगु हिउपाःयात दुवाला स्वल धाःसा अनित्यताया वास्तविकतायात थुइके फइगु धयातल । थुकिं हे सत्यनाप साक्षात्कार याकी । थ्व सत्यता हे अभेद्य खः गुकियात प्रज्ञापारमितादेवी धाल ।
कुशल चित्तया दुनेया ज्ञानं जक थुइकेफइगु जूगुलिं थ्वयात गुह्येश्वरी धकाः नं धाल । लिपा वज्रयानया साधकतय्सं छुं छगू रुपय् आलम्बन यानाबिल ।कुशल चित्तं मनूतय्त दुःखपाखें तापाक्क तयेगु याइ । अकुशल चित्तं व्यापाद, वेदना, चिन्ताया स्वतिपाँचय् तक्यंकी । गुह्येश्वरीयात कलशया रूपय् आलम्बन याःगु मतलब नं थ्वहे खः । शुद्धलखं हाःहाः यायेबलय् गथे ख्वाउँसे च्वनाः सिचुसे च्वनी अथेहे कुशल चित्तं नं आनन्द बिइ । वज्रयानया साधकतय्सं मनूतय्त थ्वहे वास्तविक खँ थुइकेत छुं बिशेष आकृति वा रूपयात नालायंकूगु खनेदु । गुकिया लिच्वःकथं थौं मनूद्यःया रुपय् कुमारी झीगु न्ह्यःने दु ।
वास्तवय् कुमारीया शाब्दिक व्याख्या याये तसकं थाकु । साधारणभासं ‘कु’या मतलव कुतत्व वा गलत संस्कार, ‘मार’या अर्थ अन्त्य वा छेदन खः । अथे धइगु कुमारया शाब्दिक अर्थ गलत तत्वया क्षय वा छेदन यायेगु अर्थात् न्हंकाछवयेगु खःसा कुमारी शब्दं न्हंका छ्वयेगु शक्तियात प्रतिविम्वितयानाच्वंगु दु । शाब्दिकरूपं स्वयेगु खःसा कौमारीया तत्भवरूप हे कुमारी खः । छाय्धाःसा कौमारी,कोमाली,कोमारी जुयाः कुमारी जूवंगु खः । संस्कृत भासं कुमारीयात कौमारी धाइ । गनंगनं संस्कृतय् नं कुमारी धकाः न्ह्यथनातःगु दु । तर नेपाली व नेपालभाषाय् कौमारी मधासे कुमारी हे अप्वः छ्यलाच्वंगु दु ।
कुमारीयात प्रकृतिकथं नं नाला वयाच्वंगु दु । अथर्ववेदय् “ताःआयु व ऐश्वर्य सुखया स्वापू उर्वरता अर्थात् उत्पन्नलिसे स्वानातल ।थ्व उर्वरता वा उत्पन्न यायेगु शक्ति मिसायाके जक दइगु जूगुलिंमिसा वा मिसामचायात कुमारीकथं कयातःगु खनेदु ।मेगु अर्थय् धायेगु खःसा प्रकृतिया उपज धइगु हे मानव वा थन म्वानाच्वनीपिं जीवत खः। प्रकृति स्यन वा दूषित जुल धाःसा थुकिया बांमलाःगु लिच्वःतप्यंक हे पृथ्वीइ च्वनीपिं सकल जीवतय्त लाःवनीगु खनेदु ।मेगु अर्थय् धायेगु खःसा प्रकृतिया पर्यायवाची धइगु हे हलिं न्यंकया लकस खः, गुकी सम्पूर्ण जीवजगत म्वानाच्वंगुदु । कुमारीं थ्वहे प्रकृति वा लकसयात प्रतिनिधित्व यानाच्वन ।
प्रकृतियात झीगु समाजय् बिस्कंकथं नाला कायेगु प्रचलन कुमारी शब्द छयलेसिबेंं न्ह्यः हे खनेदु । आदिम समाजय् प्रकृतियात स्वंगू अर्थय् ब्याख्या यानातल । ‘प्र’ धाःगु सत्व, ‘“कृ’धाःगु रजो, ‘“ति’ धाःगु तम खः । अर्थात् सात्विक,राजसिक,तामसिक जुल । मनूतय्त नं थुकिइ ब्वथला तल गथेकि सत्वगुणं निःस्वार्थकथं समाजया सेवा याइम्ह÷फलया आशा मयाइम्ह,रजोगुणं थःगु ज्या ताःलाकेत वा थःजक म्वायेत स्वइम्ह, तामसिक गुणं थःगु स्वार्थ पूवंकेत मेपिंत क्षति यायेत तकं लिमचिलीम्हकथं कयातल ।
अथेहे चतुरमहाभूत धकाः पृथ्वी,जल,अग्नि, वायुयात कयातलसा अन्तिमय् आकाशयात नं दुथ्याकाः पंचमहाभूत परिभाषित यानाबिल । पृथ्वी व जलयात तम,अग्नि व वायुयात रजो व आकाशयात सत्वकथं कयातल । हेबज्रतन्त्रय् थ्वहे चतुरमहाभूतया व्याख्या यानातःगु दु ।
बौद्धशास्त्रनिर्माणादिचर्याय् कुमारीया प्रतिरूप वज्रदेवीयात ‘खसम ज्ञानदेवी’ धकाः न्ह्यथनातल । खसम ज्ञानया अर्थ सर्गः अर्थात् आकाशया ज्ञान खः । सर्गतय् स्वयांतुं च्वनकि गथे छुं हे मदुथें मखुथें अनन्त जूगु अनुभव याइ, थज्याःगु ज्ञानं दइगुयात हे सर्गःया ज्ञां अर्थात् आकाश ज्ञान धका धाःगु खः । उकिं थ्व ज्ञान कायेत मनूतय्सं काय,वाक,चित्तयात एकाग्रया माध्यमं साधनायात धाःसा सात्विक गुणय् प्रवेश यायेफइ । अर्र्थात् कुमारीया दर्शन यायेफइ ।
तर मनूतय्सं वास्तविक दर्शन मथुइगु जूगुलिं न्हापाया साधक गुरूपिंसं उपायकौशल छ्यलातःगु खः । उकिं झीगु समाजय् कुमारीया म्हसीकायात प्यब्वय् ब्वथला तल –पिण्डस्थ,पदस्थ,रुपस्थ व रुपवर्जित । पिण्डस्थ धकाः पीठगणपिं,पंचगणकुमारी जुल । पदस्थ धकाः थीथी उमेरकथं कन्या,त्रिमूर्ति,कल्याणी,रोहिणी,कालिका,शाम्भवी,दुर्गा, चण्डिका, सुभद्रा इत्यादि जुल । रूपस्थ धकाः जीवित कुमाारी जुल । अले रूपवर्जित धकाः सिमा, गाः, चुक, ल्वहं, फः, ह्वः अर्थात् ग्वाखंचा प्वा,थाय्बाय्यात द्यः भाःपियावंगु खनेदु । गथेकि असं वा ग्वार्कोया बालकुमारी,कुमारीपाटि,कुमारीसिमा, विहारपतिकं खनेदइगु त्रिकोणात्मक प्वाः अर्थात् कुमारी ह्वः वा योगिनी,कुमारीगाल इत्यादि जुल ।
ईया हिउपाः लिसेलिसें जव नेपाःमण्डलय् हिन्दूधर्म वा बौद्धधर्मया प्रवेश जुल अले नामाकरण थःगुकथं जुयावन । वयां न्ह्यःया अध्ययन यायेगु खःसा शाक्त धर्मया प्रभाव तसकं लाःगु खनेदु । थाय्थासय् पलिस्था यानातःगु शक्तिपीठत उकिया हे दसु खः । शाक्तमतकथं मातृस्वरूपी अर्थात् धातृदेवीयात आह्वान याइगु हे शाक्ततय्गु साधना खः । शक्तिया पुजा हे शाक्त धर्म खः ।
थ्व धर्मया उद्देश्य धइगु हे मोेक्ष प्राप्त यायेगु खः। शक्ति संचय यायेगु खः । शक्ति हे जीवन खः । शक्ति बिना सिद्धि,बुद्धि व समृद्धिया अर्थ मदु धइगु मान्यता खः । अले मनूया शरीरयालिसें जीवित ब्रम्हाण्डया शक्तियात नियन्त्रण व रूपान्तरण यायेगु कुतः हे थ्व धर्मया मू आज्जु खः ।
लिपा जूलिसे शाक्त धर्मयात हिन्दू धर्म व बौद्ध धर्मं गाक्कं प्रभावित यानायंकूगु खनेदु । वास्तवय् शैव धर्मलिसे शाक्तया तसकं सतीगु स्वापू दु । लिच्छवीकाल व मल्लकालतक थ्यंबलय् स्वनिगः व उकिया जःखः लागाय् पलिस्था यानातःगु थीथी पीठ हे अष्टमातृकाया नामंरूपान्तरण यानाहःगु झीगु न्ह्यःने इतिहास दु । शाक्ततय्गु निगू कचा दु । छगू कौलमार्गी,मेगु समयाचारी ।
कौलमार्गीतय्गु न अद्धैतवाद साधकत दु । उमिगु मान्यताकथं संसार छुं हे मखु, झुठ खः । ब्रम्ह छगू जक सत्य खः । माया वा आशक्तिया व्यावहारिक बोलबाला दु । थुकिं हे दक्व श्रृजना जूगुलिं हे जगतया रूप अनिर्वचनीय खः । कौलमार्गीतय्सं न्ह्यावलें याइगु हे पंचमकार पुजा खः । पंचमकार पुजा धकाः मद्य,मांस,मत्स्य,मैथुन,मुद्रा छयलीगु खः । थ्व परम्परा झी नेवाःतय्सं थौंकन्हय् छयला वयाच्वना । अले प्रसादया रुपय् नया वयाच्वना ।
कालान्तरय् वनाः नेपालमण्डलदुने शाक्त,शैैव व बौद्ध धर्म थुकथं स्वातुस्वाःवन कि वास्तविकता छु धइगु हेथुइकेत थाकुया वन । हिन्दूधर्मया योगिनीतन्त्र, कालिकातन्त्र व शाक्ततन्त्रय् नेवाःतय्सं हना वयाम्ह कुमारीया पुजायात कयाः विधिविधानपिहां वःगु खनेदु । कुलार्णतन्त्र, भैरवतन्त्र, योगिनीतन्त्रय् न कुमारीया चर्चा यानातल ।
स्वनिगः दुने मल्लकालय् येँ,यल,ख्वप,बुंग, तोखा जक मखु कि त्वाःबहाःपतिकं जीवित कुमारी स्थापना यायेगु सुरु जुल । उकिं स्वनिगःयात कुमारी देय् धायेगु तकं यातसा मल्लजुजुपिंसं थःगु राज्यया रक्षाया नितिं धकाः कुमारी पलिस्था यायेगु ज्यातकं जुल । उकीमध्ये मल्लकालय् यँे देय् छपलाः न्ह्यःने हे खनेदत । यँेया अन्तिम जुजु जयप्रकाश मल्लं ने.सं.८७३ पाखे श्री श्री श्री कुमारी माजु धकाः सुवर्ण सिक्का द्यछाःगु खः ।
अथेहे गुरुजुपिनिगु सल्लाहकथंजयप्रकाश मल्लं ने.सं.८७७ पाखे सिंख्वंमू बहाःया गुरुजुपिनिगु भुजाद्यः दुगु आगंछेँ नापं अधिग्रहण यानाः छगू विहार दयेकाः जीवित कुमारीयात तयेगु व्यवस्था यानाबिउगु खनेदु । जयप्रकाश मल्लं हे सम्यकय् बिज्याइपिं बौद्ध द्यःपिं लिसें शैव द्यःपिंत नं थःगु लाय्कुली ब्वनाःथः नं सहभागी जुयाः देय् चाःहिइकाःकुमारी जात्रा तःजिक न्यायेकूगु खः । थुकिया हे लिच्वःकथं ने.सं.८८० पाखे कुमारीयात स्वतँ जाःगु रथ द्यछानाः रथजात्रा न्यायेकेगु परम्परा न्ह्याकल । थ्व थुगुसी २६१ दँ क्यंगु जुल ।
लिधंसा सफू व पत्र–पत्रिका
१) कन्हैयालाल चखुं ‘जीवितदेवीको रुपमा पूजित कुमारी’, गोरखापत्र,बि.स..२०५६
२) विनोदराज शर्मा, ‘कुमारी व ख्वपदे’
३) लीलाभक्त मुनंकर्मी “कुमारी प्रथा” ने.सं. ११२१
४) सुजनविलास बज्राचार्य “मूलश्री महाविहार व विहारया कुमारी प्रथा”ने.सं.११४०
५) यज्ञमानपति बज्राचार्य“वज्रयान परम्पराय्ः—योगिनीया भूमिका,”येँ ःबौद्धदर्शन अध्ययन पुचः,वि.सं.२०६४
६) मञ्जुश्रीरत्न बज्राचार्य,“नेवा बौद्ध परम्पराय् कुमारी व येँ लाय्कू कुमारी” सन्ध्या टाइम्स,ने.सं.११२८
७) मिलन शाक्य,“कुमारी तत्वको महत्व” गोरखापत्र,वि.सं.२०६०
LEAVE YOUR COMMENTS