नेवाः राष्ट्रियता, वर्णव्यवस्था व नेवाः दुने जातीय विभेदया खँय्

नेवाःत सामुदायिक समानताया संस्कृतिइ ब्वलंपिं थौंकन्हय्या शासक जातिं नेपाःया राज्यसत्ता काये न्ह्यः नेपालय् च्वनाच्वंपिं आदिवासी खः । अंग्रेजी खँग्वः नेस्नाय्लिटिज Nationalities या अर्थय् नेवाःत जनजाति÷राष्ट्रियता खः । उकिं नेवाःत राज्यं मान्यता बियातःगु आदिवासी जनजातिया धलखय् दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व जाति दुने प्राग ऐतिहासिक कालय् थजाः–क्वजाः मदु । बौद्ध व शैव धर्माबलम्बीकथं विभाजित लिच्छवी व थकू (वैश ठकुरी व मल्ल) वंशया शासनया इलय् नेवाः दुने थीत्यः मत्यःया संस्कार मदु । तर हिन्दू वर्णव्यवस्था लिच्छवीतसें दुत हःगु धकाः नेपालय् बय्बय् जुयाच्वंगु दु । खास यानाः गोपाल राजवंशावली व भाषा वंशावलीया बः कयाः लिच्छवी जुजु सुपुस्पदेवं नेपालय् हिन्दू वर्णव्यवस्था छ्यःगु धइगु खँ इतिहासकारतसें चर्चा यानाच्वंगु दु । गोपाल वंशावलीइ सुपुस्पदेवं नेपाल भूमिइ वर्णव्यवस्था लागू यात, श्री पशुपति भट्टारकया देगः दयेकल धकाः च्वयातःगु दु । . (Vajracharya and Malla, 1985 : 75) अथे हे भाषा वंशावलीइ अस्यपुत्र श्रीराजा पशुपुस्प वर्मां पशुपतिइ लुँपौ चिनाः शाष्त्रज्ञ व्राम्हण पण्डीत यतिलिसे सहलह यानाः व्रम्ह, क्षेत्री, वैश्य, शुद्र प्यंगू वर्णया थिति दयेकल धकाः च्वयातःगु दु । (पौडेल, २०२० ः५३)

छु थ्व खँ धात्थें हे खःला ? न्ह्यसः दनीगु स्वाभाविक खः । छाय्धाःसा अप्वः धइथें लिच्छवीत बौद्ध धर्माबलम्बी खः । लिच्छवीतय् दथुइ थःगु हे किसिमया वर्णव्यवस्था व जात प्रथा दुसां उपिं हिन्दू वर्णव्यवस्था व थीत्यःमत्यःया भेदभाव यानातःगु वैद्धिक धर्म विरोधी खः धइगु प्रष्ट जू । अप्वः धइथें लिच्छवीकालीन अभिलेखत न बौद्ध धर्मावलम्बी ज्यापु वस्तिइ हे खनेदु । भारतय् दकलय् न्हापां गणतन्त्रात्मक शासन सुरु यायेगु जक मखु हिन्दू वर्णव्यवस्थाया विरोध यानाः बौद्ध चैत्य व विहार निर्माणया ज्या न्ह्याकेगु ज्या नं लिच्छवीतसें हे याःगु खः । उकिं भारतय् बुद्ध धर्मया सम्मान स्वरूप सम्राट अशोकं शासन याःगुु मगध थुज्वःगु नां मतसे लिच्छवी राज्य दुथ्याःगु राज्यया नां विहार तल । मेगु खँ गोपाल वंशावली न्यंखँया लिधंसाय् इशाया ते¥हौँ शताब्दीइ जयस्थिति मल्लया पालय् च्वयातःगु खःसा भाषा वंशावली शाहकालय् तिनि च्वःगु खः ।

पिनं वःपिं बर्मूतसें पुस्तौंपुस्तालिपा अनुमानया लिधँसाय् च्वयातःगु वंशावली प्रमाणित दस्तावेज मखु । गोपाल वंशावली च्वःपिं काञ्जीकुञ्जी व मैथिल न्याम्ह बर्मू कीर्तिनाथ उपाध्याय, रघुनाथ झा, रामनाथ झा, श्री नाथ भट्ट व महिनाथ भट्ट व भाषा वंशावली च्वःपिं अज्ञात व्यक्तितसें थ्यंमथ्यं झिंन्यासःत्या दँ न्ह्यः तयातःगु मानदेव व झिंस्वसः दँ न्ह्यः तयातःगु जयदेव (द्वितिय)या शिलालेख स्वया जक च्वःगु जूसां थथे भ्रम ब्वमलनीगु खइ । उकिं उमिगु खँ प्रमाणित शिलालेखत नाप ल्वाका स्वयेबलय् यक्व हे पाः । मेखे उम्ह जुजु सुपुस्पदेव खः कि पशुपुस्प वर्मा खः वा नां पाःसां निम्हं छम्ह हे खः व नं स्पष्ट मजू । उगु वंशावलीत स्वयां न्ह्यःया मानदेवया चांगु नारायणया शिलालेख व जयदेव द्वितियया पशुपतिया शिलालेखय् च्वयातःगु जुजुया नां धलः स्वयेगु खःसा सुपुस्पदेव नेपाःया जुजु जुइगु सम्भावना हे मदु ।

लिच्छवीत नेपालय् दुहां वःगु धइगु मगधया जुजु अजातशत्रुं इशापूर्व ४८६ स वज्जी महाजनपदया लिच्छवी लगायत थीथी राज्यय् हःता यानाः त्याके धुंकाः खः । तर लिच्छवीतसें गुबले नेपाःया राज्य त्याकल धइगु खँ प्रष्ट मजू । गौतम बुद्ध लिच्छवी राज्यय् वंबलय् नेपालय् न्हय्म्हम्ह किराँत जुजु जितेदास्तीं शासन यानाच्वंगु व मौर्य सम्राट अशोक नेपाः वःबलय् नेपालय् झिंप्यंम्हम्ह किराँती जुजु स्थुन्काें शासन यानाच्वंगु खः ।

सम्राट अशोक इशापूर्व २७३ य् सत्तारुढ जूगु व वया राज्याभिषेकया २० दँ लिपा अथे धइगु इशापूर्व २९३ पाखे नेपाः वःगु खः । इतिहासकारतय् धापूकथं ३२ म्ह किराँती जुजुपिंसं नेपालय् शासन याःगु दु । जुजु स्थुन्को लिपाया १८ गू पुस्ता किराँती शासनय् छम्हेसिनं सालाखाला २० दँ शासन यात धाःसां ३६० दँ जुइ । थकथं स्वयेबलय् नेपालय् लिच्छवी शासन इशाया न्हापांगु शताब्दीइ सुरु जूगु खनेदु । जयदेव द्वितीयं पशुपतिइ तयातःगु सन् ७३३ या शिलालेखय् जयदेव प्रथमयात लोकंह्वाःम्ह विजयी जुजु धकाः च्वयातःगुलिं न नेपालय् लिच्छवी शासनया पलिस्था जयदेव प्रथमं याःगु धइगु खँय् करीव करीव सहमती दु ।

इतिहास शिरोमणी बाबुराम आचार्यं उगु शिलालेख उद्धृत यासें जयदेव प्रथम हे नेपाःया लिच्छवी राजवंशया संस्थापक न्हापांम्ह जुजु खः धइगु प्रमाणित जूगु धाःसें लिच्छवीत थ्वःचा थ्वःचाकथं नेपाः वयाः थनया किराँती नेवाःतय् दथुइ थःगु राजनीतिक व साँस्कृतिक प्रभाव छ्यलाः छगू निगू शताब्दीया दथुइ हे थनया शासन सत्ता थःगु ल्हातिइ कायेत ताःलाःगु धाःगु दु । (आचार्य, २०६० ः ८३, २०५४ ः २६) उगु शिलालेखकथं सुपुस्पदेव जयदेव प्रथम स्वयां २४ म्ह व जयदेव द्वितीय स्वया ५७ म्ह न्ह्यःया जुजु खः । वैशालीइ बुइधुंकाः तुरुन्त हे नेपाः वयाः उमिसं शासन सत्ता त्याकीगु सम्भावना नं मदु । उकिं जुजु सुपुस्पदेव नेपाःया मखुसे वैशाली राजधानी जुयाच्वंगु तत्कालिन लिच्छवी गणराज्यया हे शासक जुइमाः । इतिहासकार धनवज्र वज्राचार्यं न सुपुस्पदेव जयदेव प्रथम स्वयां २३ गू पुस्ता न्ह्यःया जुजु जूगुलिं वया नेपाः नाप स्वापू दइगु सम्भावना मदु धाःगु दु ।(वज्राचार्य, २०५३ ः ५५७)

भारतीय इतिहासकारतय् धापू कथं उबलय्या मगध न बज्जी थें हे महाजनपद राज्य खः । थुज्वःगु राज्यय् केन्द्रं प्रान्तपाल नियुक्ति यानाः शासन सञ्चालन याइगु खः । इशाया स्वंगूगु शताव्दीइ मगधय् गुप्त साम्राज्यया उदय वैशालीया लिच्छवीतय्गु समर्थनं हे वःगुलिं मगध महाजनपद दुने लिच्छवी गणराज्य हानं स्थापित जूगु जुइफु । जयदेव द्वितीयं पशुपतिइ तयातःगु शिलालेखय् जुजु सुपुस्पदेवया शासनया ई प्रष्ट मजू ।

उगु शिलालेखय् उल्लेखित व्रम्हा, सूर्य, मनु, इश्वाकु, दशरथ, लिच्छवी, सुपुस्प लगायतया जुजुपिं सुरुइ तत्कालिन वज्जी व लिपा मगध महाजनपद अन्तर्गतया लिच्छवी राज्यया जुजुपिं खः । जुजु जयदेव द्वितीयं पशुपतिया शिलालेखय् न्ह्यथना तःपिं मध्ये इश्वाकुया काय् जुजु विशालं लिच्छवी राज्यया राजधानी वैशालीनगर दयेकूगु खः । अथे हे जुजु दशरथ प्राचीन कौशल महाजनपद अन्तर्गत अयोध्याया जुजु जूगु खःसा जुजु लिच्छवी उगु वंशया संस्थापक जुजु खः । उमिगु नां नेपाःया लिच्छवी जुजुपिनि पुर्खाकथं जक उल्लेख जूगु खनेदु, तत्कालिन नेपाःया शासककथं मखु । थुकिं जुजु सुपुस्पदेव न अनया हे जुजु खः धइगु पुष्टी जुइ ।

च्वय् न्ह्यथनाकथं इशाया न्हापांगु शताब्दीया उतराद्र्ध तक नं नेपालय् किराँततय्गु हे शासन दुगुलिं सुपुस्पदेव नेपाःया जुजु जुइगु सम्भावना मदु । थुकथं स्वयेबलय् लिच्छवीतसें हिन्दू वर्णव्यवस्था नेपालय् दुत हल धइगु फय्गं खः धइगु स्पष्ट जू ।

अथे हे गुलि गुलिस्यां लिच्छवी कालय् प्यंगू वर्ण झिंच्यागू जात दुगु खँ न न्ह्यथंगु दु । थ्व खँ वसन्तदेवया तत्कालिन जयपल्लिका गां (थौँकन्हे थक्वाः) या आदित्य नारायण देगः न्ह्यःने च्वंगु संवत् ४२८ या अभिलेखय् ब्राम्हण लगायत १८ गू जात धकाः च्वयातःगु लिधंसाय् धाःगु खः । उकिइ जयपल्लिका गामय्च्वंपिं भिंmच्यागू जात उल्लेख जूसां ब्राम्हण, क्षेत्री, वैश्य, शुद्र प्यंगू वर्णया उल्लेख जूगु मदु । लिच्छवी राज्यं वःपिं जुजुपिं बौद्ध व शैव धर्माबलम्बी जूसां उपिंनाप वैशालीं बर्मूत लगायत थीथी जातया व्यक्तित नं नेपाः वःगु सत्य खः

। लिच्छवी कालया जुजु मानदेव, वसन्तदेव, शिवदेव द्वितीय लगायतया जुजुपिंसं थःगु राज्यय् बर्मूतय्त आदरपूर्वक व्यवहार याःगु खनेदु । तर उमिसं नेपालय् हिन्दू वर्णाश्रम व्यवस्था लागू यात धायेगु पाय्छि मखु । मानवशाष्त्री डोरबहादुर विष्टयाकथं लिच्छवी कालय् जातप्रथाया तत्वत नेपालय् दुहां वये धुंकूगु खने दुसां थन जातप्रथा पूणं रूपं गुबलें हे अंगीकार मयाः । (विष्ट, सन् २०२०ः ३५) बरु लिच्छवी कालीन समाजय् ज्याया लिधँसाय् जात प्रथा दुगु खने दु ।

अथे हे लिच्छवी कालय् मैदानी फाँटं वःपिं छुं छुं जनतां वर्णाश्रमयात थःगु व्यक्तिगत आचरण नाप स्वाःगु खनेदु । जिष्णु गुप्तया पालय्या पशुपतिया छगू अभिलेखय् आचार्य भगवतप्रनर्दन सन्यासी जूगु खँ न्ह्यथंगु दु । थन झीसं वर्णव्यवस्था व वर्णाश्रमया भिन्नता नंं थुइके माःगु दु । वर्णव्यवस्था धइगु समाजय् व्राम्हण, क्षेत्री, वैश्य, शुद्रया व्यवस्था खःसा वर्णाश्रम धइगु व्यक्तिया आचरणनाप स्वापू दुगु खँ खः । गुम्हं न व्यक्ति वर्णाश्रमकथं व्रम्हचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ व संन्यास प्यंगू आश्रम दइ ।

न्हापांगु आश्रमकथं २५ दँ तकया उमेरय् अध्ययन अनुसन्धान यायेगु, २५ दँ लिपा गृहस्थाश्रमय् थःगु छेँज्या यायेगु, ५० दँ लिपा वानप्रस्थाश्रमय् जोगी जुइगु अभ्यासय् गुँइ च्वंवनेत तयार जुइगु व ७५ दँ लिपा सन्यासाश्रमय् गृहस्थी जीवन त्वःता जोगी जुइगु खः । नेवाः समाजय् वर्णव्यवस्था जक मखु वर्णाश्रमया थ्व व्यवस्था नं मरु । नेवाःत आदिकालं निसें हे बौद्ध व शैव धर्मया अनुयायी जूगुलिं न नेवाः दुने हिन्दू वर्णव्यवस्थाकथं दलितया व्यवस्था मदु धइगु खँ प्रष्ट हे जू । इतिहासकार धनवज्र वज्राचार्यं लिच्छवी कालया थीथी शिलालेखय् उल्लेख जूकथं उबले नेपालय् दुगु मू मू जातित किरात, लिच्छवी, वृजिक, मल्ल, शाक्य, कोली, अभिर गुप्त खः धाःगु दु । (वज्राचार्य, २०५३ ः १७२) थुकथं लिच्छवी कालय् शुद्र धयातःपिं दलिततय्गु उल्लेख जूगु मदु ।

अप्वःस्यां चर्चा याइगु मेगु खँ हिन्दू वर्णव्यवस्था नेपालय् जयस्थिति मल्लं दुत हल धइगु खः । रेवती रमणानन्द श्रेष्ठयाकथं जयस्थिति मल्लया जात विभाजनय् गनं हे छु छु जात व्राम्हण, छु छु जात क्षेत्री, अले वैश्य व शुद्र जातय् छु छु ला धकाः उल्लेख जूगु मदु । केवल क्वंनिसें च्वय् धकाः दकलय् क्वय् कुलु व दकलय् च्वय् द्यःभाजु ब्राम्हण लाकाः धलःया झ्वः दयेकातःगु दु । (श्रेष्ठ, ११२१ ः ७०) अथे हे प्रा. माणिकलाल श्रेष्ठजुं जनजाति पौ अंक १ व २ स नेवाः जातिया स्वरूपबारे छुं खँ शिर्षकया च्वसुइ नेवाः जाति दुनेया जात प्रथा वर्ण आधारित मखु, राज्ययन्त्रया पद वा शक्तिइ आधारित खः धाःगु दु । (सुब्बा, २०५५ ः१९) तर नेपाःया इतिहासकारतसें धाःसा जुजु मल्लं हिन्दू वर्णव्यवस्था हःगु खँ न्ह्यथंगु दु । थ्व खँया मू लिधँसा दुवालेबलय् शाहकालया भाषा वंशावली हे खने दइ । उकी चार वर्णदुने ३६ गू जात क्वःछिनाः जातअनुसार कर्मकाण्ड याकल … कूल जात ७२५ जुल धकाः च्वयातःगु दु । (अधिकारी व लम्साल, २०२३ ः ३७, ३९) तर जातया नां धाःसा क्वंनिसें च्वय्या जात म्हसीकेकथं कुलु निसें द्यःबर्मूतक ५२ गू जातया नां बियातःगु दु । डा. चन्द्रविक्रम बढाथोकीं न जयस्थिति मल्लया सुधार नांगु च्वसुइ छुं छुं च्वय् क्वय् लाःसां मुलतः व हे ५२ गू जातया नां बियातःगु दु । उकी नं कुलुनिसें द्यःबर्मूतकया हे नां दु । तर अप्वःस्यां जुजु मल्लं ४ गू वर्ण ६४ जातय् नेवाःतय्त ब्वथःगु धकाः धाःगु दु ।

रेवती रमणानन्द श्रेष्ठं लिलाभक्त मुनंकर्मीया मल्लकालीन नेपाः नांगु खँय भाय्या सफुतिइ ६४ गू जात उल्लेख जूगु खँ न्ह्यथनातःगु दु । (श्रेष्ठ, ११२१ ः ३१) थुकथं जयस्थिति मल्लं गुलिस्यां ३६ गू, गुलिस्यां ५२ गू गुलिस्यां ६४ गू जातय् नेवाःतय्त ब्वथल धकाः च्वयातःगु दु । तर स्वयं जुजु मल्लं हिन्दुस्तानं ५ म्ह बर्मूत सःताः च्वकूगु धयातःगु गोपाल राजवंशावलीया छगू अतिरिक्त पौलिसें ६४ गुलिं पौ स्वयेबलय् न त व खँ उल्लेख दु न त गनं हे जात विभाजन याःम्ह जुजु धकाः च्वयातःगु दु । उकिइ जुजु मल्लं ४ गू वर्णया त्वाथः दयेकल धकाः गनं हे च्वयातःगु मदु । तर विनाआधार अज्ञात व्यक्तितसें च्वयातःगु धाःगु भाषा वंशावली लिसें थीथी विद्वानतसें जवर्जस्त थ्व खँ न्ह्यथँगु दु । यदि जयस्थिति मल्लं धाथें हे वर्णव्यवस्था लागू याःगु खःसा थम्हं हे च्वकूगु गोपाल वंशावलीइ व खँ उल्लेख याइगुु खइ । उकिं थ्व खँ नेपाःया इतिहासकारतसें छु आधारय् च्वःगु खः प्रष्ट यायेमाः । थ्व गनं अज्ञात व्यक्तितय् नामय् छुं व्यक्तितसें न्यंकूगु भ्रम जकं ला मखुला ?

मेगु खँ भाषा वंशावलीइ च्वयातःगु ५२ गू जातय् बौद्ध नेवाःतय् पुरोहितकथं ज्या याइपिं वज्राचार्य व शैव नेवाःतय् पुरोहितकथं ज्या याइपिं कर्माचार्यतय्त श्रेष्ठ जात स्वयां क्वय् लाकातःगु दु । अथे हे लिलाभक्त मुनंकर्मीं न्ह्यथनातःगु ६४ गू जातय् च्वंनिसें गणना यायेबलय् आचार्यतय्त १० गूगु थासय् तयातःगु खनेदु । थुकिं जयस्थिति मल्लं यात धाःगु जात विभाजन हिन्दू वर्णव्यवस्था मखु धइगु सी दु । थन मेगु न्ह्यथनेबहःगु खँ छु धायेबलय् भाषा वंशावलीइ च्वयातःकथं नं गोपाल वंशया इलंनिसें हे नेवाःत शैव व वौद्ध धर्मय् विभाजित दु । भाषा वंशावलीइ महिषपाल वंश नेपालय् गुकथं सत्तारुढ जुल धइगु खँय छगू प्रसंग न्ह्यथनातःगु दु । उकी च्वयातःकथं गोपाल वंशया लिपांम्ह जुजु यक्ष गुप्तं बौद्ध धर्म नाला काःगुलिं वपाखें सन्तान मदुगु खः । उकिं मध्यदेशं महिषपाल हयाः राज्याभिषेक यात । श्री वरसिंह जुजु जुल । (पौडेल, २०२०ः ४५) थुकथं स्वयेबलय् नेवाःत यक्व न्ह्यःनिसें हे छगू जक धर्मया अनुयायी मखु । व वंशावलीइ न्ह्यथनातःगु ५२ जात व ७२५ उपजातय् नं शैव व बौद्ध निगुलिं धर्मया अनुयायीत दुथ्याः ।

शैव धर्म गोपाल वंशया शासन कालय् पशुपतिया उत्पति जूगु जनश्रुति (न्यँकँ खँ) लिसे स्वानाच्वंगु दु, गुगु धर्मया हिन्दू वर्णव्यवस्थालिसे छुं हे स्वापू मदुसा बौद्ध धर्मय् वर्णव्यवस्था मदुगु जक मखु थुकिया उद्भव हे हिन्दू जातपात विरुद्ध विद्रोह यानाः जूगु खः । महिषपाल धुंकाः सत्तारुढ जूपिं किराँतीत न मूलतः शैव धर्मया अनुयायी खः । शैवतसें महाद्यः पार्वतीयात हनाबना याइगु खः । आः न पूर्वया किराँतीतसें शिव पार्वतीयात पारुहाङ सुन्निमा धकाः हनाच्वंगु दु । शंकराचार्य वःबलय् किराँतीतय्त हिन्दू दयेकेगु अभियान न्ह्याकल । तर व आंशिक रूपं जक सफल जुल । छुं ई न्ह्यः निसें पूर्वया किराँतीतसें शैव धर्मयात किराँत धर्म धायेगु सुरु याःगु दु । अप्वःधइथें लिच्छवीत थनया मुलवासी नेवाःत नाप एकाकार जुयाः थौँकन्हय् बौद्ध धर्मया अनुयायी जुयाच्वंगु दुसा बैश ठकुरीत शैव धर्मया अनुयायी जुयाच्वंगु दु । तर पूर्वया किराँतीतसें थें शैव नेवाःतसें थःत हिन्दू धर्मपाखें ब्यागलं तये फुगु मदु । शंकराचार्यं शैवमार्गीतय्त हिन्दूकरण याये न्ह्यः शिव पार्वतीया उपासना याइपिं जूगुलिं शैव धर्म हिन्दू धर्म स्वयाः थौँकन्हय्या किराँत धर्म नाप ज्वःला । थुकिं नं नेवाःतय् दथुइया जातप्रथा हिन्दू वर्णव्यवस्था मखु धइगु पुष्टी जुइ ।

मेगु खँ हिन्दू वर्णाश्रमय् ज्या याइपिंत तसकं क्वह्यंकाः व्यवहार याइ । सुजिकाः (दमाइ), लुँकःमि(सुनार), नकःमि (कामी) थुज्वःगु ज्या याइपिंत हिन्दू संस्कारय् सामाजिक रूपं वहिस्कृत यानाः थीमत्यः, लः चलेमजू वा क्वजात धकाः व्यवहार याइगु जक मखु देगलय् तकं दुहां वने मदु धकाः वर्जित यानातःगु दु । तर नेवाःदुने सुज्या याइपिंत गुरुजु, लुँज्या याइपिंत बरेजु, नँज्या याइपिंत नकःमिकथं हनाबना तइ । नांजाःम्ह मानवशास्त्री डोरबहादुर विष्टं न हिन्दू वर्णव्यवस्था व नेपाः गालय् छ्यलाबुलाय् वयाच्वंगु जात व्यवस्था फरक धइगु खँयात स्वीकार यासें लाकांसुज्यामि, नकःमि, लुँकःमिं, सुजिकाः थुज्वःगु पेसागत समूहयात थनया जनतां थौंकन्हय् न अछुटया व्यवहार याःगु खनेमदु ।

नेपाःमितसें भारतय् प्रचलित पवित्र व अपवित्र धकाः भेद याइगु जातप्रथाया सिद्धान्तया पलेसा छगू खुला सामाजिक संरचनाया पक्षय् खने दु ।। (Bista, 2001: 36) अथे हे प्रा. माणिकलाल श्रेष्ठं नेवाःतय् दुने जातप्रथा दसेंलि वर्णाश्रम मदु धाये जिइ ला धाइपिंत लिसः ब्यूसे नेपालमण्डल ल्याः ३ या आदिवासी जनजाति नेवाः शिर्षकया च्वसुइ नेवाःतय् जातप्रथा वर्णाश्रम अन्तर्गतया मखु राजनीतिक स्तरय् वा पदया लिधँसाय् निर्माण जूगु खः । वर्णव्यवस्थाकथं श्रम याइगु जातयात शुद्रय् लाकाः नं तथाकथित अछुट धयातल । वर्णव्यवस्था माने याइपिं खस(आर्य) जातिदुने नया ज्या याइपिं विश्वकर्मा (कामी), लुँकःमी सुनार, बाजं थाइपिं, लँ सुइपिं दमाइ धकाः दलित वर्गय लाकातल । तर नेवाः जातिदुने नकःमि, लुँकःमिपिं सम्मानित जात दुने हे लाः । नेवाः दुने अछुट धाःपिं ला इतिहासया विभिन्न कालखण्डय् शासकत हिलीबलय् पराजित शासकतय् भारदारतय्त प्रतिशोध कायेकथं उमिगु परिवारजनयात अछुट यानाब्यूपिं जक दु । अले नेवाःतय्गु तःधंगु जात धाःपिं मल्ल शासन कालय् राज्यसत्ताया थीथी अंगया च्वय्या पदय् थ्यंपिं अधिकारीपिनि वंशजत खः ।(वज्राचार्य, ११२८ः १२)

मानवशास्त्री डोर बहादुर विष्टयाकथं नेपाःयात यक्व न्ह्यःनिसें हिन्दू देय् धयाच्वंगु जूसां थनया रैथाने हिन्दू धर्मय् आयातीत वर्णव्यवस्था मदु, गुकियात म्हो मनुखं जक समथर्न याःगु खः । थन वर्णव्यस्थां मान्यता काःगु १३५ दँ (सन् १८५४) जक दत . नेवाः दुने न वर्णव्यवस्थाया आयातित संस्कृतियात सन् १८५४ (१९१०) या मुलुकी ऐनं न्हापांखुसि छ्यलेगु कुतः जुल । उकिइ लः चले मजू व क्वजात धयातःगु द्यःला, प्वः, नायः, जोगी आदियात दुवालेगु खःसा नं मेगु हे चित्र खने दइ । च्यामखलःत नेवाःतय् पवित्र देवस्थल अष्टमातृका पीठगणया द्यःपाला (पीगंद्यला) खःसा द्यःला वा प्वःत तःगू हे देवस्थलया पुजारी लिसें द्यः व देगःया रक्षक खः । इमित हिन्दू संस्कारय् थें थीमत्यः धकाः देगलं पितिनेगु ला छखे हे थ्व हे द्यःपालातय्सं लःल्हानाब्यूगु समय बजि, चबाहां, धाला, सोमायात प्रसाद धकाः झी नेवाःतय्सं नयाच्वनागु दु । नायःतय्त दुवालेगु खःसा थौँ तक न नेवाःतय् प्रत्येक भिंगु ज्याखँय् मंगल धुन पुयाः दकलय् न्ह्यःने झ्वःछुना न्ह्याःवनीपिं सम्मानित समुदाय खः । गुह्यश्वरी देगलय् नायःत हे द्यःपाला जुयाच्वंगु दु ।

अथे हे लः चले मजूपिं धकाः न्ह्यथनातःपिं जोगीत न यथार्थय् कपालिकातन्त्र दीक्षाया लिधँसाय् त्वाः त्वालय् वनाः छगूकथंया पुरोहित्याँइ वा यजमानीया ज्या याइपिं खः । न्हय्न्मा कुन्हुया मृत्यु संस्कारयात त्वाजंकथं थौंतक न इमिसं हे यानाच्वंगु दु । अथे हे रजक धोब्यातय्त नं प्रजा धकाः उकथं हे व्यवहार यायेगु कुत जुलसा लाय्कुलिइ व हे ज्या याइपिंत धाःसा राजधोवीकथं सम्मानित व्यवहार यात । राणा शासनया इलय् साय्मितय्त न राजनीतिक कारणं उज्वःगु व्यवहार मयाःगु मखु । थुकिं नेवाः दुनेया जात प्रथा हिन्दू वर्णव्यवस्थाकथं मखुसे राजनीतिक रूपं जय पराजयया छुमां जक खः धइगु प्रष्ट जुइ ।

मानवशास्त्री विष्टं न नेवाः दुनेया जातप्रथा हिन्दू वर्णव्यवस्था मखु धइगु खँयात समर्थन याःगु दु । वयाकथं जयस्थिति मल्लया पालय् जातया तहकथं मनूतसें फीगु लँ, तिसा लिसें छेँय् दयेकेमाःगु नियमत दयेकल । उकथं हे जातअनुसार यायेमाःगु ज्या नं क्वःछित, व उल्लंघन याइपिंत सजायया नियम नं दयेकल । तर वयागु प्रयास सफल मजू । मनूतसें म्येय्या ला नयेगु व अय्लाः त्वनेगु मत्वःतू । थुकिया सेवन परम्परागत नखः व पूजाया ज्याय् मदयेक मगाः ।

वंशावलीया विवरणकथं भारतं वःम्ह मैथिल बर्मू शिवदत्तंं जनैचीपिं तागाधारीतसें म्येय्या ला नःगुया विरोध यात । थुकिं यानाः जुजुं नेपाःमिपिंत कि म्येय्या ला त्वःति कि जनै त्वःति धकाः ल्ययेके बिल । जनतां जिमि आगंद्यः तलेजु भवानीयात म्येय्या ला व अय्लाः छाये माःगु धासे जनै चीगु त्वःतल । … अप्वः मनूतसें जात प्रथायात मनुस्मृतिया शास्त्रिय वर्णव्यवस्थाया लिधँसाय् व्याख्या यायेत स्वइ । तर नेपालय् उकिइ यक्व हे ह्यूपा वःगु दु । उज्वःगु जातप्रथा नेपालय् मदु धाःगु दु । (Bista, 2001: 39, 42 Quoted from Lamsal, 1966: 38) थुकिं न नेवाःतय् दथुइया जातप्रथा हिन्दू वर्णव्यवस्था मखु, नेवाःतय् दुने थीत्यः मत्यः मदु धइगु खँ पुष्टी याः । नेवाःतय् दथुइ थीत्यः मत्यःया प्रथा गोर्खा राज्य विस्तार लिपा ‘कुचा थ, शासन याः’ धइगु मान्यताकथं झीत क्वचिंकूगु विकृत संस्कृति जक खः । थुकियात राणा प्रधानमन्त्री जंगबहादुर राणाया पालय् सन् १८५४ य् जारी जूगु मुलुकी ऐनय् न्हापांखुसि दुथ्याकेगु ज्या जुल ।

नेवाःतय् दथुइ हिन्दू वर्णाश्रम मदु धइगु मान्यतायात नालाः २०५८ सालय् राज्यं हे नेवाःतय्त समग्र रूपं आदिवासी जनजातिया धलकय् दुथ्याकूगु खँ थन न्ह्यथनेबहः जू । तर उकिया छुं ई लिपा हे हानं व मान्यतायात हाथ्या बिइकथं शासकतसें दलित आयोगसम्बन्धी विधेयकय् नेवाः दुनेया च्यामखलः, द्यःला, नायः, जोगी व धोवी न्यागू प्रजातियात दलितया धलखय् दुथ्याकाः विभाजन हयेगु षडयन्त्र जुल । थुकिया विरुद्ध सरोकारवाला न्यागुलिं जातिय संस्था व नेवाःतय्गु प्रतिनिधित्व याइगु खुगू खलः पुचःपाखें नेवाः दुने हिन्दू वर्णाश्रमकथं दलित मदु धइगु खँय् २०५९ साल असार ३१ गतेय् नेवाः देय् दबूया लक्ष्मण राजवंशी, नेपालभाषा मंका खलःया पद्मरत्न तुलाधार, नेवाः गुथिया पवित्र वज्राचार्य, नेवाः राष्ट्रिय आन्दोलनया डा. महेशमान श्रेष्ठ, नेवाः महागुथिया शंकर तुलाधर, नेवाः देय् गुथि, नेपालमण्डलया बुद्ध साय्मिपिंसं ल्हाःचिं तयाः प्रधानमन्त्रीयात ब्यूगु ज्ञापनपत्रय् नेवाः समुदाय दुने थुमित थीत्यः मत्यःया व्यवहार यायेगु व दुमकायेगु परम्परा गनं नं मदु । नेवा जनजाति दुनेया प्रजाति धइगु पुर्खानिसें लजगाःया लिधँसाय् बियातःगु नां छुमां जक खः । थुकथं नेवाः जनजाति दुनेया च्यामखलः, द्यःला, नायः कपाली व धोब्यात दलित समुदाय दुने मलाः धासें क्वय् न्ह्थनातःगु ९ गू हुनि बियातःगु दु ।

१. समग्र नेवाःत आदिवासी जनजातिया धलखय् सूचीकृत जुइधुंकूगु,
२. नेवाः समुदाय दुने तःधं चीधंया भेद मयासे समानताया लिधँसाय् सामाजिक संरचना दयाच्वंगु,
३. थःगु विस्कं मांभाय्, सहनसहन, संस्कृति व संस्कार दयाच्वंगु,
४. प्यंगू वर्णया हिन्दू वर्णाश्रम व्यवस्थाया दुने नेवाः समुदाय मलाःगु,
५. थःगु बिस्कं परम्परागत समाज व भौगोलिक लागा दयाच्वंगु,
६. सतः, फलेचा, होटेल, तुं, बुंगाः, ल्वहँहिति, भ्वय् छेँय् आदि सार्वजनिक थासय् उमित थीथी ज्याझ्वः यायेत पनामतःगु,
७. च्वय् न्ह्यथनागु न्यागुलिं प्रजातित थीथी लोकंह्वाःगु धार्मिकस्थलया पुजारी वा द्यःपाला जुयाः धार्मिक ज्याखँय् न्ह्यलुवा जुयाच्वंगु,
८. थुपिं प्रजातिपिंत नेवाः समुदाय दुने गुगुं नं सामाजिक ज्याखँय् निषेध यानामतःगु,
९. विधेयकया भावना व सकल नेपाःमिया म्हुतुइ घानाच्वंकथं दलित जातिया परिभाषा दुने मलाःगु आदि । (वज्राचार्य, ११२६ः ६१,६२)

नेवाःतय् दुने हिन्दू वर्णव्यवस्था मदुसां थःगु हे कथंया विभेदपूर्ण जातप्रथा दु । थ्वहे खँयात वाचायेकाः नेवाः स्वायत्त राज्य मंकाः संघर्ष समितिया ग्वसालय् नेपाल संवत ११३१ कछलागा १२ व १३ निन्हुयंक देय्या थीथी ६० गू सिबें उप्वः जिल्लापाखें ब्वतिकाःपिं नेवाः प्रतिनिधिपिनिगु ब्वतिइ मध्यपुर थिमि नगरपालिकाया बोदेय् जूगु नेवाः राष्ट्रिय राजनीतिक सम्मेलनय् जातीय विभेद न्हंकेमाःगु खँय् बः बिइगु ज्या जुल । उगु सम्मेलनं नेवाः समाजय् ऐतिहासिक कालंनिसें थीथी कारणं थीथी स्वरूपय् ल्यनाच्वंगु जात जातया दथुइ विभेदया व्यवहारयात अवैज्ञानिक, अमानवीय व इलंह्वाःकथं मजूगु तायेकाः आवलिं उकीयात गुगुकथं नालेगु जुइमखु धकाः सर्वसम्मतं घोषणा याःगु खः । थ्वहे घोषणायात नालाकासें ने.सं. ११३१ पोहेलाथ्व ९ कुन्हु यलया पुच्वः दुवातय् नेवाः स्वायत्त राज्य मंकाः संघर्ष समितिया ग्वसालय् जूगु नेवाः एकता दिवसया ज्याझ्वलय् २९ गू जातीय संगठनया छम्ह छम्ह मिसा व मिजं आधिकारिक प्रतिनिधितय्सं मंकाःकथं ल्हाःचिं तयाः नेवाः दुने जातीय विभेद मदयेकेगु प्रतिबद्धता प्वंकूगु खः ।

सन्दर्भ ज्वलं
१. अधिकारी, शंकरनाथ व लम्साल, देवीप्रसाद, २०२३, भाषा वंशावली भाग– २, श्री ५ को सरकार, पुरातत्व विभाग नेपाल राष्ट्रिय पुस्तकालय
२. आचार्य, बाबुराम, २०६०, प्राचीन कालको नेपाल, काठमाडौं, श्रीकृष्ण आचार्य
३. आचार्य, बाबुराम, २०५४, नेपालको साँस्कृतिक परम्परा, काठमाडौं, श्रीकृष्ण आचार्य
४. पौडेल नयनाथ, २०२०, भाषा वंशावली भाग– १, श्री ५ को सरकार, पुरातत्व विभाग नेपाल राष्ट्रिय पुस्तकालय
५. वज्राचार्य, धनवज्र ः वि.स.२०५३ लिच्छवीकालिन अभिलेख, एशियाली अध्ययन संस्था
६. राजवंशी, लक्ष्मण, नेवाः देय् दबू लिसें ६ गू गुथि, नेपालमण्डल ल्याः २, (स. ज्ञानेन्द्र वज्राचार्य) ने.सं. ११२६, नेवाः दुने दलित मदु धइगु खँय् सम्माननीय प्रधानमन्त्रीजुयात ज्ञापन–पत्र
७. विष्ट, डोरबहादुर, सन् २०२०, भाग्यवाद र विकास, डोरबहादुर विष्ट परिवार
८. श्रेष्ठ, माणिकलाल, नेपालमण्डल ल्याः ३, (स. ज्ञानेन्द्र वज्राचार्य) ने.सं. ११२८, आदिवासी जनजाति नेवाः, नेवाः देय्गुथि, नेपालमण्डल
९. श्रेष्ठ, माणिकलाल, जनजाति पौ अंक १ व २, २०५५ (स. चैतन्य सुब्वा) नेवाः जातिया स्वरूपबारे छुं खँ ः१९)
१०. श्रेष्ठ, रेवती रमणानन्द, ने.सं. ११२१, नेवाः साहित्यया मूलुखा, यल ।
अंग्रेजी ः
1. Bista, Dor Bahadur, Fatalism and Development, 6th Ed 2001, Oriental Longman Ltd, Patna
2. Vajracarya, Dhanavajra and KP Malla (1985) The Gopalarajvansavali, Steiner Verlag.

नेपालभाषा टाइम्स

च्वमिया मेमेगु

• स्वम्ह नेवाः मिसा हस्तीपिंत हना
• ख्वनाया रुद्रायणी देगः बजेट अभावं अलपत्र
• असोज १३ निसें नोट हिले दइगु
• तोखाया धर्म संस्कृति सम्बन्धी सफू
• यःसिं हनुमानध्वाखा थ्यन