नेपाःया इतिहासय् नेपाल संवत्या तःधंगु महत्व दु । नेपाःया सुं नं इतिहासकारं आः तक नेपाल संवत्यात वेवास्ता याये फुगु मदुनि । नेपालय् आः तक सञ्चालनय् वयेधुंकूगु आपालं संवत्त मध्ये नेपाल संवत् दकलय् अप्वः ई तक चले जुयाच्वंगु संवत् खः । थ्व थःगु हे देशया नामं पलिस्था जुयाच्वंगु विश्वया छगूयां छगू जक संवत् नं खः । नेवाःतय्सं न्ह्याका वयाच्वंगु फुक्कं नखःचखः, जात्रापर्वत नेपाल संवत्या हे तिथि कथं सञ्चालन जुइगु जूगुलिं थ्व संवत्प्रति नेवाःतय्गु भावनात्मक स्वापू मेपिनि तुलनाय् क्वातुसे च्वं । उकिं नेवाःतय्सं थ्व संवत्या न्हूदँयात नं विशेष महत्व बियाः हनेगु याना वयाच्वंगु दु ।
पञ्चायतकालय् सतकय् प्यम्ह मनू जक मुनाः गफ यायेगु नं अपराध तायेकीगु जुयाः नेपाल संवत्या न्हूदँ हनेगु थेंज्याःगु विशुद्ध सांस्कृतिक ज्याझ्वः तकं यायेगु सम्भव मदु । अथे खःसां नेवाःतय्सं थ्व संवत्या न्हूदँयात नेवाः म्हसीका ब्वयेगु छगू अवसरया रुपय् छ्यला यंकल । प्रशासनं उकी दमन यायेवं न्हूदँया ज्याझ्वः सांस्कृतिक प्रदर्शनी जक मखु तत्कालीन राजनीतिक व्यवस्था विरुद्धया आक्रोश नं जू वन । थुकथं न्हूदँया ज्याझ्वः तत्कालीन राज्यसत्ता विरुद्ध सांस्कृतिक रूपं छधी जुयाः थःगु आक्रोश प्वंकेगु नेवाःतय्गु मू अवसर थें जू वन । न्हूदँया थ्वहे भिंतुना आन्दोलनया लिच्वः कथं स्वनिगःया नेवाःतलिसे स्वनिगलं पिने वीरगञ्ज, विराटनगर, हेटौंडा, धरान, पोखरा, वाग्लुङ, पर्वत आदि जिल्लाया नेवाःत नं एकाकार जुजुं वन । थुकथं अलग अलग जुयाच्वंपिं नेवाःतय्त छथाय् तये हयेगु व तत्कालीन पञ्चायत विरुद्ध मोर्चाबन्दी यायेगु छगू अवसरया रूपय् न्हूदँया भिंतुना आन्दोलनया तःधंगु योगदान दु ।
थज्याःगु महत्वं जाःगु उगु आन्दोलनया नेतृत्व नेपालभाषा मंकाः खलकं याःगु खःसा उगु मंकाः खलःया नायः अबलय् भाजु पद्मरत्न तुलाधर जुयाच्वंगु खः । नेपालभाषा मंकाः खलःया तत्कालीन नायः पद्मरत्न तुलाधर मदुगु नकतिनि निँदय् क्यन । थ्वहे अवसरय् भाजु तुलाधरयात लुमंके कथं वय्कःया जीवनी सफू ‘पद्मरत्न तुलाधर’ पाखें नेपाल संवत्या न्हूदँ आन्दोलनय् भाजु तुलाधरं म्हितादीगु भूमिका सम्बन्धी ब्व थन न्ह्यब्वयाच्वना ।
०००००
मंकाः खलः स्वयम् छगू आन्दोलनया नां खः । अबलय् भाषा-अधिकारया खँयात आः थें प्रजातान्त्रिक आन्दोलन वा मानव अधिकार आन्दोलनलिसे स्वानाः ल्ह्वनेगु चलन मवःनि । उकिं नेपाल संवत्या न्हूदँ आन्दोलन भाषा व जातीय अधिकारया खँय् जनतायात सचेत यायेगु छगू माध्यम जूवन । मंकाः खलकं भिंतुना आन्दोलनयात भाषिक अधिकार प्राप्त यायेगु छगू सांस्कृतिक आन्दोलनया रूपय् उपयोग यात । आन्दोलन सांस्कृतिक तर नारा राजनीतिक । नेवाःतय्त राजनीतिक रूपं सचेत व जागरुक यायेगु ज्याय् भिंतुना आन्दोलनं म्हितूगु भूमिका अतुलनीय जू ।
तर थ्व उलि अःपुगु ज्या धाःसा मखु। शुरुवाती इलय् भिंतुना जुलुसय् तक नं मनू क्वकायेत तसकं थाकुल । मंकाः खलः दये न्ह्यः तक ‘झी’ पत्रिकाया पहलय् मंकाः ग्वसाः दयेकाः थीथी त्वालय् दबू ग्वसाः न्हूदँ ज्याझ्वः याना वयाच्वंगु खः । मंकाः खलः वयेधुंकाः थ्व न्हूदँ ज्याझ्वःयात न्हूगु आयाम बीगु ज्या जुल । अबलय् तक न्हूदँ कुन्हु र्याली पिकायेगु चलन मदुनि । खालि सभा जक याइगु। मंकाः खलकं र्याली हे पिकयाः न्हूदँ हनेगु निर्णय यात । नेपाल संवत् ११०० या न्हूदँकुन्हु न्हापांखुसी सतकय् हे कुहां वयाः भिंतुना जुलुस पिकायेगु तयारी जूगु खः । उगु इलय् थ्व ज्या थुलि दुरुह कि आन्दोलनया नेतृत्वय् दुपिं नेतात तकं जुलुस पिकाये फइ धयागु खँय् ढुक्क मजू । छगू ला पञ्चायती व्यवस्थां जुलुस हे पिकायेके बी लाकि बी मखु धयागु त्रास, मेगु जुलुस पिकायेके हे ब्यूसां मनूत सतकय् कुहां वइ लाकि वइ मखु धयागु द्विविधा । न्हाय्कंतलात्वाःया विप्लवी पुस्तकालयय् च्वंगु मुँज्यां सांस्कृतिक जुलुस पिकायेगु धकाः निर्णय ला यात तर पिकायेत अझ नं आत्मबल धाःसा गाःगु मखुनि । अज्याःगु इलय्जु लुस पिकायेत हःपाः बीम्ह छम्ह जुयाच्वन भिक्षु सुदर्शन । वसपोलं माल धाःसा बुद्धजयन्ती समारोहय् ब्वति काःवइपिं उपासक-उपासिकापिन्त तकं जुलुसय् छ्वयाहये धकाः आश्वासन बियाबिज्यात ।
जुलुसय् थीथी त्वाःया बाजं-खलःतय्त नं सःतेमाः व बाजं-गुरुपिनि छेँय् वनेबलय् धुपाँय्च्या काः थहां वनेमाः धकाः नं वसपोलं हे स्यनाबिज्याःगु जुयाच्वन । थुकथं अनेक ग्याःचिकु, अन्योल व आतब्कया दथुइ ने.सं. ११०० या न्हूदँकुन्हु येँया सीघलय् मुनाः जुलुस पिकायेगु ज्या जुल । सांस्कृतिक स्वरूप ज्वनाः पिहां वःगु जुलुस जुयाः उकी प्रशासनं हस्तक्षेप मयाः । येँया थःने व क्वःनेया लागा चाःहिलाः थँहितिइ थ्यंकाःलि जुलुस समापन जुल । सकस्यां सन्तोषया सासः ल्हात । विद्यार्थी-आन्दोलन तच्वयाः उकियात शान्त यायेगु लागि जुजुं जनमत संग्रह घोषणा यानातःगु उगु ई । अज्याःगु इलय् नेवाःतय्सं ‘नेपाल संवत्यात राष्ट्रिय मान्यता बीमाः’ धयागु नारा जक थ्वयेकूसां उकिं पञ्चायतविरोधी सन्देश वनीगु निश्चित खः ।
ने.सं. ११०० या भिंतुना र्याली ला बांलाक हे ताःलात । तर ११०१ या र्यालीइ धाःसा मनू म्हो जुल । छाय्धाःसां अबलय्या राजनीतिक कारणं यानाः नं मनूत सतकय् वये ग्याः । अबलय् तक जनमत संग्रह जुयाः पञ्चायती व्यवस्था त्याःगु घोषणा नापं जुइधुंकल । ह्यूपाः चाहे जूपिं मनूतय्के छगू कथंया निराशा ब्वलन । ने.सं. ११०२ लय् ला झन् बाजं-खलःत तकं वया मबिल । उकिं कुहां वंगु मनोबल थकायेगु लागि पद्मरत्नं हे छगू उपाय पिकयादिल । अबलय् पाटन क्याम्पसय् शुरु याःगु नेपालभाषा डिग्री बाई डिजर्टेशन कक्षा (एम.ए.) य् मल्ल के. सुन्दर उत्तीर्ण जुयादीगु । नेपालभाषाय् थेसिस च्वयाः एम.ए. पास यानादीम्ह वय्कः न्हापांम्ह विद्यार्थी खः । थज्याःगु ऐतिहासिक अवसरय् जिमि मंकाः खलःया सचिवं नेपालभाषाय् एम.ए. पास याःगु लसताय् धासें मंकाः खलकं छगू भ्वय् सःतल । उकी बाजं-खलःया सकलें गुरुपिन्त नं निमन्त्रण यात । वय्कःपिं सकलें थ्यँ नं थ्यन । वहे इलय् बाजं-गुरुपिंलिसे खँल्हाबल्हा यानाः न्हूदँया र्यालीइ वयाबी माली धकाः खँ थुइकेगु ज्या जुल । अन बाजं पित हयेत नासःपूजा यायेमाःगु खँ वल । सुझाव कथं बाजंया लागि छगू नासःपूजा यायेगु ज्या नं जुल । न्हूदँया इलय् थज्याःगु नासःपूजा यायेगु चलन आःतकं दनि । बाजं खलःतय्सं ब्वति कायेवं न्हूदँ ज्याझ्वः अझ हे झःझः धयावन ।
नेपाल संवत्या न्हूदँ आन्दोलन भाषा व जातीय अधिकारया खँय् जनतायात सचेत यायेगु छगू माध्यम जूवन । मंकाः खलकं भिंतुना आन्दोलनयात भाषिक अधिकार प्राप्त यायेगु छगू सांस्कृतिक आन्दोलनया रूपय् उपयोग यात । आन्दोलन सांस्कृतिक तर नारा राजनीतिक । नेवाःतय्त राजनीतिक रूपं सचेत व जागरुक यायेगु ज्याय् भिंतुना आन्दोलनं म्हितूगु भूमिका अतुलनीय जू ।
मंकाः खलकं न्ह्याकूगु छगू मेगु तःधंगु अभियान धयागु ‘मंकाः दबूछेँ’ धस्वाकेगु कुतः नं खः । नेवाःभासं याइगु छुं नं सांस्कृतिक ज्याझ्वःया लागि सरकारं गुगुं नं हल छ्यले मबियाच्वंगु उगु ई । अबलय् येँय् राष्ट्रिय नाचघर, राष्ट्रिय सभागृह, प्रज्ञाभवनया हल दु, तर नेवाःभासं याइगु ज्याझ्वःयात अन थाय् मब्यू । उकिं नेवाः-ज्याझ्वः यायेगु लागि नेवाःतय्गु थःगु हे हल दयेकेगु धकाः मंकाः खलकं अभियान न्ह्याकल । उकिया लागि ध्यबा मुंकेत यःमरि पुन्हीकुन्हु त्यःछिंत्यः फ्वंवनेगु ग्वसाः जुल । नेवाःतय्गु हे जक ध्यबां नेवाः-दबूछेँ दनाः राज्ययात क्यनेगु उगु अभियानया अभिप्राय खः । त्यःछिंत्यः फ्वंवनेगु लागि दुर्गालालं मे च्वयादिल । कान्छाबुद्ध वज्राचार्य व रामकृष्ण दुवालपिंसं लय तयादिलसा द्वारिकालाल जोशी, प्रेमध्वज प्रधान, योगेश वैद्यपिंसं हालाः बांलाका बिल । दबूछेँ दनेगु थ्व अभियानं नेवाःतय् दथुइ छगू मेगु हे जागरण थनाबिल । दबूछेँ नेवाःतय् मंकाः आज्जु थें जुल ।
मंकाः खलकं दबूछेँ दनेत अभियान न्ह्याकल धाःबलय् झी कवि चित्तधर ‘हृदय’ तकं प्रभावित जुयादिल । व सिबय् न्ह्यःतक मंकाः खलकं भाषाया नामय् राजनीति यानाच्वन धकाः वय्कःयात उलि मयःगु जुयाच्वन । ‘मस्तय्सं राजनीतिक ज्या यानाजुल’ धकाः वय्कलं ब्वः तकं बियाहइगु लानाच्वन । तर दबूछेँ दनेगु अभियानं धाःसा वय्कःया नुगः त्याकाकाल । अबलय् विजयेश्वरीया ससुख्वाः धाःगु थासय् च्वंगु छकू जग्गाय् वय्कःया मुद्दा जुयाच्वंगु खनिं । मुद्दा त्यानाः जग्गा थःगु नामय् वइगु निश्चित जुइवं वय्कलं व जग्गा मंकाः खलःया दबूछेँ दनेत दान यायेगु घोषणा यानादिल । उगु जग्गा मंकाः खलःया दबूछेँ दनेत बीगु जुल धकाः वय्कलं नेपाली भ्वँतय् नेपाल लिपिं च्वयातःगु बकसपत्र तकं लःल्हानादिल । अबलय् मंकाः खलः दर्ता मजूनि । उकिं मंकाः खलःयात वःगु उगु जग्गा नायः पद्मरत्न तुलाधर, न्वकू दुर्गालाल श्रेष्ठ, छ्याञ्जे मल्ल के. सुन्दर व स्वम्ह दांभरिंपिंमध्ये छम्ह काजीलाल श्रेष्ठया नामय् नामसारी यानाः कायेगु ज्या जुल । नामसारी याःबलय् रजिस्ट्रेशन पास यायेत माःगु खर्च तकं चित्तधरजुं हे तयाबिल ।
नेपाल संवत्या भिंतुना आन्दोलनं नेवाः जागरणया अभियान जक मखु पद्मरत्नया व्यक्तित्व नं विस्तार जुजुं वन । स्वनिगलय् जक सीमित जुयाच्वंगु भिंतुनाया सांस्कृतिक ज्याझ्वः छकः वीरगञ्जय् नं क्यनेगु खँ जुल । वीरगञ्जया ‘नेपालभाषा खलःया ग्वसालय् जूगु उगु ज्याझ्वलय् येँ पाखें मंकाः खलःया नायःकथं पद्मरत्न तुलाधरया हे नेतृत्वय् छगू पुचः वंगु खः । उकी दुर्गालाल श्रेष्ठ, मल्ल के. सुन्दर लिसें कलाकारपिं मदनकृष्ण श्रेष्ठ, द्वारिकालाल जोशी, कान्छाबुद्ध वज्राचार्य आदिपिं नं दुथ्याः । सांस्कृतिक ज्याझ्वः तसकं भव्य जुल । लिच्वःकथं देय्या मेमेगु जिल्लाय् नं अज्याःगु ज्याझ्वः यायेमाल धयागु माग वल । न्हूदँया लसताय् पिहां वइगु मोटरसाइकल र्याली पिने पिने जिल्लाय् नं वनेगु शुरु जुइवं थ्व छगू लहरकथं हे देशव्यापी जुयावन । पिने जिल्लाय् जुइगु अज्याःगु हरेक ज्याझ्वलय् वय्कः नं वये हे माः धयागु माग नं जुइ । गुलिखे जिल्लाया नेवाःतय्सं थःथाय् नं छगू नेवाः खलः स्वनेत्यना धकाः वय्कःयाथाय् सुझाव काःवइ । अधिवेशन जूसा वय्कःयात मूपाहांकथं ब्वनाहइ । थुकिं छु सी दु धाःसां स्वनिगलं पिने गुलि नं नेवाः-खलःत दु उपिं फुक्कं स्वतन्त्र खःसां उमिसं नं केन्द्रीय नेताया रूपय् धाःसा पद्मरत्नयात हे माने याः । पिने गठन जूगु छुं नं नेवाःखलः वा पुचः मंकाः खलःया भ्रातृ संगठन वा मंकाः खलःया कचा मखु। अथे खःसां पिने च्वंगु खलःतय्सं मंकाः खलःयात हे थःगु केन्द्रीय संस्थाया रूपय् स्वयेगु याःगु खनेदु ।
LEAVE YOUR COMMENTS