नेपाल संवत् तिथिया कोडिङ्ग व डिकोडिङ्ग (नेसंतिकोडि) – १
प्रा.डा.भगवान दास मानन्धर
न्ह्यखँ :
नेपाल संवत नेपाःमितय्गु मौलिक संवत खः । थ्व संवत शंखधर साख्वालं शुरु याःगु खः । ११४० दँ न्ह्यःया खँ खः, शंखधर साख्वाः छम्ह बन्जाः जुयाच्वन। शंखधर बुद्ध, धर्म, संघया उपासक खः । बुद्धया उपासक जूगुलिं थःगु छेँ खने दयेक वय्कलं दयेका थकूुगु बिष्णुमति खुसि सिथय् च्वंगु तग्वःगु चीभाः आःतक नं धस्वाना च्वंगु दनि (मल्ल के. सुन्दर, नेपाल संवत, झन नयाँ, नयाँ पत्रिका, शनिवारीय परिशिष्टाङ्क, वि.सं, कार्तिक ९, २०७६) । नागरिकया जिम्मेवार व दानधर्मया पारमिता पूवंकेत वय्कलं थःत चूलाःवःगु लुँ (मल्ल के. सुन्दर) धनसम्पतिं नेपाल मण्डलया देय्बासीपिनिगु त्यासा पुलाः त्यासां मुक्त याःगु खनेदु। वय्कलं न्हूगु ई नेपाल संवत छ्यलेगु अनुमति जुजु राघवदेवयाके कयाः शुरु याःगु जुल (मल्ल के. सुन्दर) । छखे, छगू इलय् थन नेपाः देशय छम्ह व्यक्तिं भिं मतिना तयाः सकल जनतायात त्यासां मुक्त यानाः नेपाः देय्यात त्यासा मुक्त (आर्थिक स्वतन्त्र) याःगु जिवन्त इतिहास दु धाःसा थौं, थ्वहे नेपाः देय्या सरकारं (मति मभिंपिं नेतातय्सं) देय्यात व नेपाःया जनतायात न्हिंन्हिं अप्वः त्यासा क्वबीकाः कुकर्म यानाः विदेशीया ऋणी (आर्थिक च्यः-उपनिबेश) दयेका वनाच्वंगु दु । झीसं खनाच्वना-थौं छम्ह नेपाःमिं रु. ३६,५८०/- (सन् २०१८ coutryeconomy.com) अले रु.४४,८९२/- (सन् २०२० अगष्ट नागरीरिक पत्रिकान्हिपौ) कथं ऋणी जूवंगु दु ।
वि.सं १९६० न्ह्यव नेपाः देसय् राष्ट्रिय संवत धकाः नेपाल संवत हे छ्यला वयाच्वंगु खः । थौं चन्द्र शमसशेरं छ्यःगु भारतया इतिहासनाप स्वापू दुगु विक्रम संवतयात हे सरकारी मान्यता बियाः वहे वि.सं.यात निरन्तरता बियाच्वन । नेपाल संवतया इतिहासं नेपाःलया गौरवब तयाच्वन तर नेपाल सरकारं झिंनिदँ न्ह्यव नेपाल संवतयात राष्ट्रिय संवतकथं मान्यता बियाः नं ब्यवहारय् सरकारी स्तरय् छ्यला मक्यं । नेपाल संवतयात राष्ट्रिय संवत धकाः घोषणा जुइधुंकुसेंलि झी सकल नेपाःमि छप्पँ जुयाः सरकारी स्तरय् ब्यवहारय् छ्यलेत छाय् कुतः मयायेगु ?
संवत धयागु साधारण पात्रो जक मखु। संवत् धयागु न्हिल्याः व न्हिया जनजीवनया संस्कार, संस्कृति व सभ्यता बार महत्व, घटना आदि जानकारी बीगु छगू राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय दस्तावेज (पात्रो) खः । नेपाल सरकारं व्यवहारय् छ्यला मक्यंसां नेपाल संवत नेपाःमितय्सं जनजीवनय् छ्यला वयाच्वंगु दु। दसु- भिं तिथि स्वयाः जक मनूया जीवनया मू-मू ज्या न्ह्याकी गथेकि ब्याहाः, श्राद्ध, बुन्हि आदि।, अथे हे एकादशी खुन्हु मांसाहारीतय्सं नं ला नये त्वःतेगु, अस्तमि खुन्हु ब्रत च्वनेगु आदि चलन। गुलि नं नेवाः व गैरनेवाःतय्गु संस्कृति, परम्परा, जात्रा, धार्मिक कार्यक्रमत दु व दक्वं तिथिकथं हे न्ह्याकी ।
नगुमां (पात्रो) निताजिकथंया दयेकेगु प्रचलन दु, सुर्द्यः व तिमिलाया लिधंसा कयाः । व खः सूर्यमास (सुर्द्यः) पात्रो (Solar calendar) व चन्द्रमास (तिमिला) पात्रो (Lunar calendar) । सुर्सुर्द्यःयात पृथ्वीं चाःहिलेगु ई, दच्छि दुने ३६५ न्हिया ल्याखं दयेकातःगु पात्रो सोलार क्यालेन्डर (Solar calendar) खः । गथेकि- ईस्वी संवत। दच्छि दुने १२ ला (महिना) दइ । थ्व सोलार क्यालेन्डरय् १ लाय् न्हिल्याः औसत ३० न्हि माने याइ तर हरेक लाय् ३० न्हु ल्याः मजुसें न्हिल्याः गुबलें (=३०±१±१) वाय् २८, २९, ३१, ३२ तक नं न्हि जूवनी । सोलार क्यालेन्डरया मिति-तारेख च्वयेबलय् दँ, ला, न्हि तयाः अःपुक छसिकथं च्वयेज्यू जिउ । उकिं सुर्द्यःया लिधंसाय् कयातःगु (केन्द्रिकृतकित) पात्रो छ्यलेत अःपु खनेदुगुलिं थ्व पात्रो हलिं न्यंक छ्यलेगु याः ।
तिमिलां पृथ्वीयात चाःहुलेगु गति (तिमिला लुइगु व बीगु) ईया ल्याखं दयेकातःगु पात्रो तिमिला (लुनार) क्यालेन्डर खः । नेपाल संवत् तिमिला पात्रो दुने लाः । नेपाल संवतय् दँया ला ल्याः संख्या न्ह्याबलें १२ जुइ धयागु मदु। नेपाल संवतया ला ल्याः थथे ख :- कछला, थिंला, प्वहेला, सिल्ला, चिल्ला, चउला, बछला, तछला, दिल्ला, गुंला, यंला, कउला । दँया ला ल्याः संख्या १२ सिकं अप्वः जुयाः “अनला” वयाः १३ ला जुइ नं फु धाःसा क्षयमास “न्हंला” वयाः लाया ल्याः म्ह्व जुइगु हिसाब नं दुथ्याकी । (थन ला ल्याः अःपुक चीहाकलं लुमंकेत, लाया न्ह्यःनेया आखः मुंकाः थथे सूत्र दयेकाः ब्वने – कथिंप्व, सिचि, चबत, दिगुं, यंक । अन्हं ।)
वि.सं १९६० न्ह्यव नेपाः देसय् राष्ट्रिय संवत धकाः नेपाल संवत हे छ्यला वयाच्वंगु खः । थौं चन्द्र शमसशेरं छ्यःगु भारतया इतिहासनाप स्वापू दुगु विक्रम संवतयात हे सरकारी मान्यता बियाः वहे वि.सं.यात निरन्तरता बियाच्वन ।
थ्व तिमिला नगुमांया (क्यालेन्डरया) ला पतिकं निगू पक्षय् विभाजन जुइ : थ्वः (शुक्लपक्ष) व गाः (कृष्णपक्ष)। थ्वःपक्षया १५ न्हि धयागु पारुनिसें पुन्हितक व गाःपक्षया १५ न्हि, धयागु पारुनिसें आमाइतक खः । थ्वः व गाःपक्षया न्हिल्याः थथे याइ- पारु, दुतिया, तृतिया, चतुर्थि, पन्चमि, षष्ठि, सप्तमि, अष्टमि, नःमि, दशमि, एकादशि, द्वादशि, त्रयोदशि, चतुर्दशि, पुन्हि तक- थ्वः अले हानं पारु, दुतिया, तृतिया, चतुर्थि, पन्चमि, षष्ठि, सप्तमि, अष्टमि, नःमि, दशमि, एकादशि, द्वादशि, त्रयोदशि, चःह्रे, आमइ तक-गाः । थ्वःबाय् गाःपक्षय् न्हिल्याः जुइबलय् गुबलें छगू हे न्हिल्याः (तिथि) निन्हुयंकं त्वःमफिक जुइफु धाःसा गुबलें छगू तिथि तनाः मेगु तिथि वयेफु । तिथि दोहोरे जूगु दसु- सोमबाः नं सप्तमि, मंगलबाः नं सप्तमि । उकिं थन थ्वः व गाःपक्षया न्हि न्ह्याबलें १५ न्हु दइ धयागु मदु। व गुबलें १४ न्हु जूवनी धाःसा गुबलें १६ न्हु नं जू वनेफु। थ्वः व गाःया न्हिल्याः जम्मा याइबलय् अप्वः थें यानाः २ ९ व ३० न्हु जूवःगु खनेदु ।
तिमिला व तिमिलाया गतिनाप मनूतय्गु जीवन, संस्कार, संस्कृति, चालचलन, ब्यवहार, नीति आदि नाप तप्यंगु स्वापू दु। नेपाल संवतया तिथिकथं हे नेपाःमिपिनिगु धार्मिक, सांस्कृतिक, सामाजिक ब्यवहार न्ह्याः वनाच्वंगु दु । तिमिलाया लिधंसाया थ्व चन्द्रमास नगुमां (पात्रो) संवत धयागु ईकथं सूर्यमास नापं अनला मिले याये फइगु (Time Adjustment) संवत खः। थौंकन्हय् ऋतु, प्रकृति व ईकथंया वातावरण परिवर्तन जुयाः लच्छि न्ह्यःने हये माःगु अवस्था दु। दसु- दिल्लाय् (असारय्) वा वयाः (सिनाज्या) वा पीपिये माःगु खः तर दिल्ला (असारय्) न्ह्यः तछलाय् (जेष्ठय्) वा वयाः वा पीत मिले मजुइगु व दिल्लाय् (असारय्) वा पीत लः मदइगु समस्या जुया वयाच्वंगु दु। उकेकिं थ्व तिमिलाया गति आधारित नेपाल संवत ऋतु, वातावरण, प्रकृति व मनूतय्गु जन जीवननाप तप्यंक स्वापू दु धाये फइ । गथे मनूतय्सं थःपिनि जीवनय् तिथियात महत्व बियाः ज्याखँ न्ह्याका च्वन, निरन्तरता बियाच्वन अथे हे थ्व तिथि-संवत् सरकारी स्तरय् च्वयेगु व व्यवहारय् छ्यले फत धाःसा नेपाःमितय्गु म्वायेगु तरिका-जीवन शैली भिंकथं पानाः भिना वनी धयागु भलसा कया ।
नेपाल संवत व थुकियात राष्ट्रिय संवतया मान्यता दयेधुंकूुगुलिं नेपाः देय्या सरकारी आधिकारीरिक संवतकथं छ्यला यंकेगु झीगु दायित्व खः । नेपाल संवतया दँ दुने ला ल्याः अनला (अधिकमास) जुयाः गुबलें १३ ला जुइगु धाःसा न्हंला (क्षयमास) या हिसाब नं दुथ्याइ । अथे हे न्हि, ला ल्याः दोहोरे जुइगु बाय् तुते जुइगु आदि ज्या मछिंगु ई चूलाः वनीगुलिं, थ्वयात छ्यला यंकेत ज्याछिंगु प्रणाली चू लाकेगु सूत्र लुइके माःगु दु । नेपाल संवत गथे झीसं व्यवहारय् छ्यलेगु खः अथे हे न्हि मतंक दँ-ला दुछि न्हिल्याः छसिकथं च्वयेगु यानाः सरकारी स्तरय्, ज्याकुथि (अफिसय्), व्यापारय् छ्यलेत कम्प्युटर प्रणालीइ दुथ्याकेगु सुत्र (कोडिङ्ग-डिकोडिङ्ग) दयेकाः छगू संवतं मेगु संवत हिलेगु कनभर्तर एप्पस् (Converter Apps) प्रणाली विकास यायेमाःगु थौंया आवश्यकता खः । थ्व बिचाः व आवश्यकतायात पूवंकेत नेपाल संवतया तिथि च्वयेगु तरिका विकास यायेत कुतः जूगु जुल ।
नेपाल संवत्या विशेषता व ने.सं. छ्यलेत ज्या मछिंगु अवस्था : ला ल्याः- नेपाल संवतया दच्छि दुने न्ह्याबलें १२ ला (सुर्द्यः क्यालेन्डर थें) दइ मखु। अनला वयाः १३ ला ल्याः जूवने फु धाःसा हानं क्षयमास (न्हंला) वयाः म्ह्व जुइगु सम्भावना दु। बाय् अनला व न्हंला नितां छक्वलं नापं वयाः जम्मा १२ लाया ल्याः नं जुइफु । अनला (अधिकमास) : ३२.५ लाय् छकः वइ । अनला (नेवार-नेपाली-अंग्रेजी शब्दकोष, सम्पादक इश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य कथं मू खँग्वः अनाला खः) जुइगु दँय् दछिया १३ ला जूवनी । अनला न्ह्याबलें छथाय् जक च्वं वनी धयागु मदु। व अनला थिंला, प्वहेला व सिल्ला बाहेक मेगु न्ह्यागु लाया (ज्योतिषी हिसावबं) दथ्थुइ वनाः च्वनेफइ । दसु- ने.सं. ११४० दँया ला ल्याः स्वयादिसँ- कछला, थिंला, प्वहेला, सिल्ला,
चिल्ला, चउला, वछला, तछला, दिल्ला, गुंला, यंला, अनला, कउला ।
न्हंला (क्षयमास) : १९ दँ निसें १४० दँया अवधिइ छकः न्हंला लाः वइगु जुयाच्वन। न्हंलायात निला धकाः नं धायेगु याः । व न्हंला- थिंला, प्वहेला व सिल्ला न्ह्यागु लाया (ज्योतिषी हिसावबं) दथ्थुइ वनाः च्वने फइगु जुयाच्वन। न्हंला दइबलय् अनला नं स्वाना वःगु छगू अति दुर्लभ संजोग जूगु दँया दसि उदाहरण ने.सं. ११०३ या ला ल्याः स्वयादिसँ : कछला, थिंला, अले प्वहेला व सिल्लाया पल्सा न्हंला, अनला, चिल्ला, चउला, बछला, तछला, दिल्ला, गुंला, यंला, कउला । थन कछला, थिंला धुंकाः छसिकथं वयेमाःगु प्वहेलायात न्हलां तंका बिल अनंलि चिल्ला न्ह्यःव अनला नं दुगु जुल । (बुद्ध जयन्ति समारोह समितिया पात्रोकथं) ।
ला निगू पक्षय् विभाजन : थ्वः धयागु शुक्लपक्ष (सुदि नं धाइ) खः । पारुनिसें पुन्हितक । १५ न्हि पुन्हि खुन्हु तिमिला पूुरा जः दयेकाः चाकलाः खने दइ । अले गाः धयागु कृष्णपक्ष (बदि नं धाइ) खः । पुन्हि धुंकाः तिमिला बुलुहुँं चीधं जुजुं १५ न्हु लिपा तिमिला सर्गतय् खने दइ मखु, व न्हियात आमाइ-औंसी धाइ । न्हिल्याः – थ्वः बाय् गाः पक्षय् १५ न्हु न्ह्याबलें जुइ मखु। व गुबलें १३, गुबलें १४ न्हु जूवनी धाःसा गुबलें १६ न्हु नं जूुवने फु। तिमिला नगुमां (पात्रो) या विशेषता धयागु तिमिलाया चालकथं न्हिल्याः थथे जुइ फु- क) छगू हे न्हिल्याः (तिथि) निन्हु लगातार जुइफु गथेकि शनिबाः नं एकादशि अले आईतबाः नं एकादशिप्र द्वव्दादशी; ख) विहिबाः पन्चमिप्र षष्ठी शुक्रबाः सप्तमि जुयाः षष्ठि तुते जूवने फु ; ग) गुबले छन्हुं हे निगू तिथि वइगु गथेकि सोमबाः नवमिप्र व दशमि ।
(कथहं)
(ग्वाहालि- डा. बिनोद आल साय्मि, पौभाः साय्मि व दैवज्ञ कीर्ति मदन जोशी)
LEAVE YOUR COMMENTS