अजि, जि व क्वाति

सुथसिया करिव ८ बजे तिया खँ खः, ८५ दँया वैंशय् नं जिमि अजि जिमिगु छेँया लिउनेसं च्वंगु केबय् धुसि लुलुं छुं क्वतानाच्वंगु खन । जि कापि व कलम ज्वनां वहे केबय् वना । जिं अजियात सःताः न्येना, ‘छु क्वतानागु अजि सुथंनिसें ?’

अजि धाःसा थःगु व घुजीथें कय्कुंगु न्यताःयात झन् कय्कुंकाः लिसः बियादिल, ‘कन्हय् क्वाति दायेकेत लैंसी, छाःचा व कःछि क्वतानागुका, क्वाति दायेकीवलय् थुपिं तःसा तसकं साइ । थौंकन्हय्यापिं ल्यासे ल्याय्म्हतसें छु स्यू क्वातियागु मू ? हाकनं बुइँ बालि नं जिपिंथेंजाःपि कालं मखंपिं बुराबुरीं जक खनीगु बखत, ल्यासे ल्याय्म्ह सकलें पत्ता मदुगु देशय् वँवं लिमला ।’

कन्हय् संल्हु, न्हूदँय् नेवाःतय् क्वाति त्वनेगु चलन दुगुला जिं भुसुक्क हे ल्वःमंगु । हानं छेँय् मां म्हंमफयाच्वंगु व बा नं सुइगु पसः तःसांनिसेेंंं केबय् च्वंगु ज्या फुक्कं अजिया क्वँय् जक दनिगु ल्हा-तुतिया लिधंसाय् लावन ।

कृषि विषय कयाः स्नातक यानागु हुनिं जिं अजियागु विश्वास त्याकेत तालाःगु खः । सुं केबय् पलाः जक तःगु खनेवं छेँया न्ह्याथाय् च्वनाच्वंगु जुसां नं अजियागुु सः केबय् थ्यनीगु जिमिगु लागि छुं न्हूगु खँ मखु । अजि क्वथीक ध्यान बियाः कःछि क्वताना च्वंगु इलय् जिं न्यना, ‘क्वाति दयेकेवलय् छु छु तयेमा अजि ? हाकनं क्वाति ला मेमेवलय् नं नःगु खना । जितः ग्वःताजि जक क्वाति दु धइथें ताल ?’

अजियात व कःछि दुगु थासं मिखा छलेयाय् मं मदुगु खँ जिं सिकेधुंकाः अजिं छक्व पुलुक्क जितः स्वया न्वानादिल, ‘नेवाःतय् क्वाति दच्छिया प्यक्वः त्वनेगु चलन दु । न्हूदँ कुन्हु त्वनेगु क्वातियात ‘घेमो क्वाति’ धाइ । जाकियात सियाः, निनां, उकिइ बकुलाः, छाःचा, लैंसी, लैंसू, चुलिवःगु केगू, मुस्या, पःमाय्यात बूवंक दायेकाः थ्व क्वाति त्वनी । माघ महिनाय् श्रीपंचमीकुन्हु बिज्याःम्ह ससुमाःजु थःगु छेँय् बिज्याःगु जुयाः थ्व क्वाति त्वनेगु चलन वःगु खः धकाः धाइगु ।’ भुइसे च्वंगु छ्यँनय् चासु म्वम्वं अजिं लिसः बियादिल ।

अजिं केबय् तःताजि केँ पिनातःगु जुयाच्वन । गुवलें गुवलें जक बिदा दइगु जुयाः जि अजियागु मिहिनेत आःताक बाँलाक स्वयेगु ह्वःताः चूमलाःगु खः । देशय् लकडाउन जुयाच्वंगु इलय् अजिं ह्वयेकातःगु स्वांसिमाया अध्ययन यायेगु ह्वःता चूलाःवःगु खः । केबय् लिक्क च्वंगु छ्वमायात क्यनां अजिं जितः धयादिल, ‘थुगुसिइ छ्व तसकं बांलाः, श्रावण महिनाय् ‘छ्वगुली क्वाति’ दयेकेत थ्वँ छ्व ल्हुयाः, असारय् पिनातःगु गेडागुडी, काय् अष्टमि कुन्हु फ्वयातःगु मुतूचा (चुलिह्वःगु मुस्या) नापं दायेके माः । असारया सिनाज्या यानाः हाकुगु ख्वाः खनेदयेक छ्वालुक थ्व क्वाति दयेकेगु चलन दु, हाकनं ब्याँचित जा नकेगु दिन जूगुलिं थ्व क्वाति ब्याँचित नं त्वंकेगु चलन दु ।’

न्हनावनाच्वंगु झीगु रीतिथिति, संस्कृति, परम्परा ल्यंकातयेत झीसं छु याये फइ ? थौंकन्हय् थजाःगु रीतिथितिया बारे स्यूपिं ज्याथाःजिथिपिं ल्हाःया पतिंचाय् न्ह्यं । झीगु समाजय् गुलि थजाःपिं सःस्यूपिं मनूत तनावनी, उलिहे झीगु संस्कृति, रीतिथिती नं समाजं तापानावनी । ईलय् हे थजाःगु संस्कार, परम्परा, संस्कृति व ज्ञानया खँ झीसं मुंकाः लिपायागु पुस्तायात लःल्हायेफत धाःसा जक म्वाकातये फइ, संरक्षण यायेफइ । जि त्वलय् जूगु खनां अजिं जितः सःताः न्यनादिल, ‘मेगू निताजि क्वातिया बारे न्यनेमाःगु छुं नं मदु कि छु ?’

जिं अजियात स्वयाः धया, ‘अजि माघे संक्रान्तिकुन्हु नं क्वाति त्वनेगु चलन दु नि मखुला ?

‘घ्यः चाकु संल्हु स्वयां न्हापां जुगःचा वइ । भदौ महिनाय् कुशे औंसीकुन्हु बाःया ख्वाः स्वइ । उकिया स्वन्हु न्हापा जुगःचाकुन्हु त्वनेगु क्वातियात ‘जुगःचा क्वाति’ धाइ । थ्व क्वाति बुबःचायात बुक्क दायेकाः त्वनी’, अजिं लिसः बियादिल ।

अजि बकुलाचामा पिनातःगु क्वातय् वंगु खनां जि नं ल्यूल्यू वना । ‘घ्यःचाकु संल्हुकुन्हु भिनामचा पूज्याइ’, अजिं बकुला क्वतातां लिसः बियादिल, ‘भिंन्चापिनिगु पूजाकुन्हु लैंसू, जाकी सियाः न्यिनाः, घ्यः तयाः दायेकीगु थ्व क्वातियात ‘घ्यचाकु संल्हु’ क्वाति’ धाइ । चाकु, घ्यः, पालु, हाम्वःगुली, तरुलनाप थ्व क्वाति त्वनेबलय् तसकं आनन्द वइ ।

मचा बुइवलय् नं मचाबू व्यंकेवलय् क्वाति दायेकीगु जुयाः थ्व क्वातियात ‘मचाबू क्वाति’ नां छूगु खः । नेवाःतय्गु चिधिपिं मिसामचातय्त बाःर्‍हाः पिकायेवलय् नं क्वाति दायेकी ।

विश्वय् महामारीया रुपय् न्यनावनाच्वंगु कोरोना भाइरसया हुनिं जुयाच्वंगु लकडाउनया इलय् सकलें मनूत ईयात गथेयाना छ्यले धकाः इन्टरनेटय् थीथी प्याखं स्वयेगु, म्ये न्यनेगु, पासापिंनापं खँल्हायेगु यानां अप्वः ई कम्प्युटरय्, ल्यापटपय्, मोबाईलय् खर्च यानाच्वंगु दु । थुकिंयाना मनूतय्त अल्छी यायेगुया नापनापं शाररिक समस्या नं दयावइ ।

थःगु छेँय् ज्याथःपिं बाः, मां दुपिंस वय्कःपिंनापं च्वनां झीगु संस्कृतिया बारे यक्व ज्ञान काये फइ । वय्कःपिं ज्ञानया भण्डार खः, न्ह्याःक्व त्वंसांन त्वने मगागु ज्ञान । बुँ, केबयात छ्यलाः थःगु छेँजःयात गाक्क तरकारी उत्पादन यायेफइ । लकडाउनया इलय् पिहांवने मज्यूगु इलय् थम्हेसिनं सयेकागु तरकारी नयेदत धाःसा धेबा नं म्हंचारइ, पुलिसया ब्वः नं नये मालिमखु । हाकनं ल्वचं नं पुनीमखु ।

अजिं छेँया क्यब्वय् सयेकातःगु लैंसी, बकुलाः, कःछि, छाःचा, प्याज व लाबा तयाः दायेका तःगु क्वातिला तसकं हे साइथें च्वं धकाः क्वातियागु सवाः कयाच्वनाबलय् जिगु न्हाय्पनय् मांयागु सः थ्वल, ‘जा तायेधुन, जा ख्वाउँसे च्वनी याकनं नः वा ।’

(च्वमि महर्जन प्रधानमन्त्री कृषि आधुनिकरण परियाेजनाया कृषि प्राविधिक खः ।)