नेवाः आन्दोलन म्हिगः व थौं

न्ह्यखँ
स्वनिगः छगू अज्याःगु थाय् खः, गन वलकी सुयातं थनं लिहांवनेगु मंदइमखु । अले स्वनिगःया आदिवासी नेवाःत अज्याःगु समुदाय खः, गुगु समुदायं मेपिंत नं नेवाः जुइत लालायित यानाबी । स्वनिगःदुने शासन यायेत गुलि नं मनूत वल दक्वं स्वनिगःया सौन्दर्यय् मन्त्रमुग्ध जुयाः थन हे थात । अले थन गुलि नं शासन यायेत वःपिं खः कालान्तरय् उपिं नेवाः जुयावन ।

अले उमिसं नं नेवाः भाय्, कला, संस्कृति व संस्कारयात नालाकयाः वन । नेवाः समुदायया सम्मान यानाः पिनें वःपिं नं नेवाः जूवःगुलिं नेवाःतय् अवस्था समृद्ध जुयावन । थ्व झ्वः पृथ्वीनारायण शाहं गोरखा राज्य विस्तारया झ्वलय् स्वनिगः त्याके न्ह्यः तक कायम जुल । जब पृथ्वीनारायण शाहं नेवाःतय् आदिभूमि कब्जायात, नेवाःतय् दुर्गति नं अनंनिसें हे शुरु जुल ।

अले नेवाःतय् घोषित–अघोषित विद्रोह व आन्दोलन नं अननिसें हे शुरु जूगु खत । गोर्खाली फौजनाप याःगु युद्ध छगू थासय् दु । तर गोर्खाली फौजं येँ देय् त्याकेधुंकाः थनया गुथियारतय्सं पृथ्वीनारायण शाहयात जुजु नाला मकाःगु छगू कथंया विद्रोहया चिं खः । जुजु रणबहादुर शाहया पालय् थः काय्यात तःकै पुनीगु ग्याचिकुं कचिमचातय्त तामाकोशी पारी वायेयंकिगु थुज्वःगु घचायापुगु ज्या जुल ।

मस्त नापं उमि मांअबुयात जुजुया सिपाहींतय्सं कोशी पारी छ्वल । रणबहादुर शाहया थ्व पलाखं मांअबु प्रति विद्रोही भाव ब्वलनावल । वहे विद्रोह कथं हाःगु म्ये खः – ‘स्वामिजुजुया धर्म मदयाः कचिमचा वांकेछ्वत, वनेमाल तामाखुसि पारि, नेपालया छत्रपति श्री रणबहादुरपरजान अति दुःख सिल’ बुलुहुं नेवाः समुदाय उकी नं विशेष यानाः भाय् व संस्कृतिइ जुयाच्वंगु आक्रमणयात कयाः महाकवि सिद्धिदास महाजु, मास्टर जगतसुन्दर मल्ल, शुक्रराज शास्त्री (जोशी), कवि योगवीर सिहं, गुरु निष्ठानन्द बज्राचार्यपिसं थःथःगु कुतलं नेवाःतय्त सचेत यायेगु कुतः यानादिल ।

ने.सं. १०४५सं धर्मादित्य धर्माचार्यया कुतलं भारतया कलकत्तां ‘बुद्धधर्म’ नांया न्हापांगु नेपालभाषाया पत्रिका पिथनेगु ज्या जुल । नेपालय् जुयाच्वंगु भाषिक दमनया झ्वलय् कलकत्तां पिथंगु थुगु पत्रिका नं छगू कथं आन्दोलनया हे स्वरुप खत । नेवाःतय् दथुइ सांगठित रुपं न्ह्यःने वयेगु कुतः याःगु धइगु च्वसापासां खः ।

ने.सं १०७०सं भारतया कलकत्ताय् निर्वासित जुयाच्वंपिं प्रेमबहादुर कंसाकार व मदनलोचन सिंहपिंसं थुगु संस्था नीस्वंगु जुल । लिपा आन्दोलनया स्वरुपं कथं नेपालभाषा मंकाः खलःनिसें नेवाः देय् दबू थज्याःगु नेवाःतय् राष्ट्रिय संगठन नीस्वनेगु ज्या जुल । गुकीं नेवाःतय्त एकीकृत यायेगुनिसें नेवाः भाय्, कला, संस्कृति नापं राजीतिक अधिकारया मुद्दा ज्वनाः न्ह्याः वनेगु लँपु क्यनाबिल ।

नेवाः मुद्दाः
व्यक्तिगत तवरं सुरु जूगु नेवाःतय् आन्दोलनं आः सांगठनिक स्वरुपय् हिलेधुंकूगु दु । सांगठनिक रुपं न्ह्याः वनाच्वंगु नेवाःतय्सं थःपिनिगु आन्दोलनया मुद्दा छु खः धकाः न्ह्यावलें बृहत्त नेवाः भेला यानाः यायेगु यानाच्वंगु जुल । नेपालभाषा मंकाः खलःया कुतलय् भाषिक समान अधिकारया निंतिं यक्व एकीकृत आन्दोलन जुल ।

भाषिक समान अधिकार नापनाप स्वाःगु मेगु आन्दोलन खः, नेपाल संवत्या आन्दोलन । ने.सं. ११०० बछलाथ्व १२ कन्हु मंकाः खलःया ग्वसालय् ‘भाषिक समान अधिकार’या माग यानाः निर्दलिय सरकार विरुद्ध सतकय् नेवाःतय्त क्वःकाःगु खः । ने.सं. ११११सं नेपालभाषा परिषदया ग्वसालय जूगु ‘नेवाः जाति व भाषाया विषयक तःमुँज्या’ जुल ।

नेवाःत छथाय् च्वनाः मंकाः रणनीति दयेकेगु थ्व न्हापांगु कुतः खः । थ्वहे मुँज्यां ‘झी नेवाः’ धइगु भावना देय्न्यंक ब्वलंकेगु व सन् १९९१या जनसंख्याय् ‘नेवाः’ धकाः च्वयेत तःधंगु भूमिका म्हितूगु खः । भाषिक समान्ताया निंतिं व्यक्तिगत व संस्थागत तर्फं थीथी ख्यलं प्याखं क्यनेगु, म्येचा पिथनेगु, कवि गोष्ठि यायेगु नापं नेपालभाषां पत्रिका पिथनेगु नं यात ।

थुपिं फुक्कं भाषाया अनुरागसहित राज्य यानाच्वंगु विभेदया विरुद्धया सः नं खत । भाषिक मुद्दा बहुदल वयेधुंकाः झन् तच्वल । ने.सं. १११९ तछलाथ्व २ कुन्हु सर्वोच्च अदालतया डिभिजन बेञ्चं नेपालभाषायात स्थानीय निकायय् छ्यलाबुला याये मदइगु अन्तिम फैसला न्यंकेवं आन्दोलनया लकस तयार जूगु खः ।

नेपालभाषा संघर्ष समितिया नेतृत्वय् थुकीया विरुद्ध स्वनिगः बन्द तकया ज्याझ्वःत याःगु जुल । संविधानय् भाषिक समान अधिकार दयेमाः धइगु माग यानाच्वंगु नेवाःत ने.सं. १११७ निसें राजनीति माग सहित आन्दोलित जूगु खः । नेवाः राष्ट्रिय आन्दोलन दकलय् न्हापां नेवाःतय् राजनीतिक अधिकार दयेमाःगु व उकीया निंतिं जातिय स्वशासन आवश्यक जूगु धासें उकीया माग न्ह्यःने हःगु खः ।

गुथि विधयेकया आन्दोलनया झ्वलय् फिब्वः क्यबय् नेवाःतय्सं एकीकृत प्रदर्शन ला यात । तर अन छगू सशक्त नेतृत्व मदुगुलिं पुलांगु पुस्ता व न्हूगु पुस्ता धइगु विभाजन धाःसा स्पष्ट तरिकां खनेदत । झीसं बिचाः यायेमाःगु दकलय् गहन पक्ष थ्वहे खः ।

लिपा थ्वहे माग नेवाः आन्दोलनया सर्वोच्चतम माग कथं थौंतक न्ह्यःने वयाच्वंगु जुल । न्हापांगु संविधानसभा व निक्वःगु संविधानसभाय् नं नेवाः स्वायत्त राज्य मंकाः संघर्ष समिति गठन यानाः जातिय स्वशासन व स्वायत्तता दुगु नेवाः राज्यया अधिकतम माग याःगु खः ।

थ्व ल्याखं स्वयेगु खःसा नेवाःतय्सं जातिय व भाषिक रुपं यानावःगु आन्दोलनया निरन्तरता कथं हे राजनीतिक अधिकारया खँ न्ह्यःने वःगु खः । जब तक राजनीतिक अधिकारपाखें झी वञ्चित जुयाच्वनी, अवलय् तक झीत जातिय व भाषिक अधिकार प्राप्त जुइमखु धइगु नेवाःतय् मंकाः मन्यता जुल ।

आःया अवस्था
न्हापांगु संविधानसभाया इलय् नेवाः स्वायत्त राज्यया माग छगू चरम बिन्दुइ थ्यनेधुंकूगु खः । नेवाःत मंकाः रुपं दशरथ रंगशालाय् मुनाः जनस्तरं नेवाः राज्यया घोषणा तकं याःगु खत । तर निगूगु संविधानसभां भौगोलिक आधारय् न्हय्गू प्रदेश दुगु संविधान पिथनेवं नेवाःतय् आन्दोलनया अवस्था नं कमजोर जुयावन ।

मंकाः कथं यानाच्वंगु नेवाः आन्दोलन बुलहुं कमजोर जुजुं वन । वयां लिपा नेवाःतय्त वयाच्वंगु सतक विस्तारया समस्या, फास्ट ट्रयाकपाखें नेवाः वस्ति विस्थापित यायेगु समस्या, आउटर रिङरोडया नांमय् नेवाःतय् छेँबुँ कब्जा यायेगु समस्या लगायत आपालं समस्याय् नेवाःतय्सं थःथःगु थासं आन्दोलन यात । तर मंकाः कथं आन्दोलित जुइ धाःसा मफुत ।

थ्व लिपा नेवाःतय् छथाय् हे तयाः आन्दोलन यायेगु ज्या यानाबिल, गुथि विधयेकं । विधयेकया विरुद्ध थःथःगु पहलय् आन्दालोनया सुरुवात याःगु खःसां लिपा एकीकृत जुइवं थुकीया स्वरुप फिब्वः क्यबय् फुक्कसिन खनं । तर आन्दोलनयात सशक्त नेतृत्व याइपिं मदयेवं फिब्वः क्यबय् मुंकाः उलिमछि नेवाःतय्त नेवाः मुद्दा छु खः धइगु विषय ध्वाथुइकेत झी ल्यूने लात ।

छखे नेवाः आन्दोलनयात सशक्त नेतृत्व यानाः न्ह्याकीपिं खनेमन्तसा मेखे नेवाः समुदाययात छ्यलीपिं व नेवाःतय् दथुइ चलखेल याइपिं खनेदयावल । गुथि विधयेकया आन्दोलनया झ्वलय् नं जुजुवादीतय्सं क्यंगु सक्रियता थुकीया प्रमाण खः । उलि जक मखु सत्ता पक्ष व प्रतिपक्षीतय्सं नं थःगु अनुकूलता स्वयाः नेवाःतय्त छ्यलेगु व विभाजन यानाच्वनेगु कुतः मयाःगु मखु ।

नेवाः नेतृत्वया सवाल
गुथि विधयेकया आन्दोलनया झ्वलय् फिब्वः क्यबय् नेवाःतय्सं एकीकृत प्रदर्शन ला यात । तर अन छगू सशक्त नेतृत्व मदुगुलिं पुलांगु पुस्ता व न्हूगु पुस्ता धइगु विभाजन धाःसा स्पष्ट तरिकां खनेदत । झीसं बिचाः यायेमाःगु दकलय् गहन पक्ष थ्वहे खः । छखे नेवाः आन्दोलनयात स्यंकेत स्वइपिं मनूत, मेखे थः दथुइया थ्व अवस्था ।

नेवाःतय् दथुइ थज्याःगु विभाजनया खतरा वइगु धइगु हे नेतृत्व कमजोर जूगुलिं खः । नेवाःतय् आन्दोलनया नेतृत्व सुनां यायेगु धकाः छगू अस्पष्ट धार दुसा थ्वहे खँया फाइदा कयाः नेवाःतय् मू मुद्दायात स्यंकेत स्वइपिं मेपिं हावी जुयाच्वंगु दु । नेवाःतय् सर्वोच्चतम माग नेवाः राजनीतिक आधिकार सहितया नेवाः राज्य खत ।

तर आः थुगु मुद्दापाखें नेवाःतय्त ‘डाइभर्ट’ यायेगु निंतिं नेवाः ख्यलय् थीथी न्हूगु मुद्दा स्थापित यायेगु कुतः जुयाच्वंगु जुल । नेवाःत थौंया अवस्थाय् तक गुकथं थ्यन, नेवाः आन्दोलनया स्वरुप गुकथं जातिय, भाषिक जुयाः राजनीतिक जुल धइगु खँ सीकेमफुम्ह मनूखं नेवाः आन्दोलनया नेतृत्व यायेगु सम्भावना दइमखु ।

नेवाः आन्दोलन थीथी चरण पार यानाः थौंया अवस्थाय् थ्यंगु खः । थ्व खँ थुम्ह मनूखं जक आन्दोलनया सहित नेतृत्व यायेफइ ।

आः ल्ह्वनेमाःगु लँपु
नेवाःतय्सं आन्दोलन यानावयाच्वंगु तःदँ दयेधुंकल । अयनं नेवाःतय्त राज्यं विभेदया शिकार दयेकाच्वंगु दनि । नेवाःतय् आन्दोलन निरन्तर जुयाच्वंगुलिं झीसँ गुलिखे अधिकार नं प्राप्त यायेधुनागु जुल । तर झीगु भाषिक समानतानिसें नेवाः राज्यया मुद्दा अझ नं दनी । थुकीया निंतिं नेवाःत फुक्कं छथाय् च्वनाः मंकाः आन्दोलन यायेगुया विकल्प मदु ।

आःया आन्दोलन नं नेवाःतय्त एकीकृत यानाः गुकथं न्ह्याःवनेगु धकाः केन्द्रित जुइमाः । उकीया निंतिं यायेमाःगु मू ज्या धयागु पुलांगु पुस्ता व न्हूगु पुस्ताया नेवाः आन्दोलनकारीतय्त छथाय् हयेगु खः । न्हापा आन्दोलन यानाच्वंपिं दथुइ फुक्कं थःपिं हे खः, न्हूपिं सुं हे मखु, छुं नं यायेफइमखु धकाः बिचाः दुगु खःसा व गलत खः ।

ल्याय्म्हत हे कन्हय् वनाः नेवाःतय् न्ह्यलुवाः जुइगु खः । उकीं आन्दोलन सफल यायेगु खःसा नेवाःतय् पुलांगु पुस्तां न्हूपिं नाप जनाः वनेगुपाखे खुल्ला मनं लसकुस यायेमाः । मेखे न्हूपिंसं पुलांपिं नेवाः नेतृत्वं छुं यायेमफु धकाः धयाच्वंगु खँ उलि हे गलत खः ।

थौं फुक्क भाषायात राष्ट्र भाषाया कथं संविधानय् दुथ्याकेगु निंसें संघीयता, समावेशीता, समानुपातिक प्रतिनिधित्व नापं गणतान्त्रिक व लोकतान्त्रिक लकसया निर्माण यायेगु ज्याय् वय्कःपिनिगु योगदानया अवमूल्यन यायेफइमखु । यदि वय्कःपिंसं न्हापा आन्दोलन मयाःगु खःसा थौं थ्व स्वतन्त्रतापूर्ण लकसय् झीसं झीगु मुद्दायात ल्ह्वने तकं फइगु मखु जुइ ।

उकीं थौंया आवश्यकता धइगु पुलांपिनि मार्ग निर्देशन, बैचारिक दिशाबोध खःसा सतकय् आन्दोलनया नेतृत्व यायेगु जिम्मेवारी न्हूगु पुस्ताया खः । यदि नेवाःतय्त हनेबहःपिं न्ह्यलुवाःतय्सं बैचारिक दिशाबोध यानाः ल्याम्ह शक्तियात छ्यलेगु खःसा नेवाः आन्दोलनं न्हूगु स्वरुप कायेफइ ।