ने. सं. ११४४ कछलागा द्वादशी -

झीगु भाय् गुलि पुलां ?–६

दसि व तर्क

४.४ नेपाः गाले समाजया शिक्षित वर्गयाके संस्कृतया ज्ञान ल्यं दतले, अथवा संस्कृत भाषाय् विश्वास ल्यं दतले थनया स्थानीय लोक भाषा वाङ्मय सृजनाया लागि प्रयोग जूगु मदु । गबले निसें संस्कृतया अशुद्ध ज्ञान, भ्रष्ट प्रयोग बढे जुया प्रतिष्ठा व विश्वास म्हो जुया वल उबले निसें तिनि नेपाल भाषायात ज्याय् खेलेगु शुरुयाःगु खनेदु ।

थुकिया दसि कथं झीसं गोपालराज वंशावलीया अशुद्ध संस्कृत व अपभ्रम्श प्रयोगं थाय् तोता लिपा नेपाल भाषाया लँ ज्वंगुलिं खनेदु । नेपाल भाषाया मौलिक साहित्यिक प्रयोग ज्वी सिबें न्ह्यः मात्र अनुवाद व टिप्पणीया ज्या व, संस्कृत भाय्या तना वनाच्वंगु प्रतिष्ठाया तिबःया रुपे जक थुकिया प्रयोग जुल ।

हौजसन साहेबया भासं धाःसा —
“नेवाःतय् पवित्र व विदेशी मूलया साहित्यया अनुवाद व टिप्पणीया रुपे छुं भति सपूm नेवाःभाषाय् दु । तर नेवाःभाय्या कोष व व्याकरण मदु, अले बौद्ध धर्मया पवित्र साहित्ये थःगु जीवन बिउपिं यक्कोसिनं थ्व भाषाया विकास यायेगु मतिइ नं मतः ।”

वेकःया हे मेगु छगू लेखे विद्वान नेवाःतयसं थःगु भाय्या वेवास्तातःगु खँ कयाः थुकथं च्वया दीगु दु ।
“नेपालया बौद्धतय्सं संस्कृतयात साहित्यया भाषा धका भाःपुगुलिं अमिसं थःगु जातीय भाषा विकास यायेत मसो, थौंतक नेवाःभाषाया कोष व व्याकरण मदु, … … साहित्यया बुलुहुँ ¥हास जूगु व नेवाःतय्के संस्कृतया ज्ञान म्हो जुया वंलिसे, आः धर्मविधिया सपूm जातीय भाषां अनुवाद यायेगु चलन व थजोगु कृतिया मूल संस्कृते जातीय भाषाया टिप्पणी तनेगु चलन पिहाँवल ।”

५. सारब्व
५.१ नेपाःयागु इतिहासे भाषा व वाङमय सम्बन्धि तथ्ययात छसिनिसें मालाः हना यंकल धाःसा छगू विचित्रगु विरोधाभास खने दइ । छखेर नेपाः गाःया मूल निवासीत नेवाःतय्गु भाय् असंस्कृत, किरात वा चीन–सँय् भाषाखलःया भाय् यको न्हापां निसें जनभाषा, लोक भाषाया रुपे दु धैगु लिच्छवि अभिलेखं क्यना च्वंगु दु ।

मेखेर व हे नेवाःतसें सभ्य, सुसंस्कृत जुया बुद्धधर्म–हिन्दुधर्मया प्रभावे लानावःलिसे अभिलेख व वाङमय सिर्जनाया शुरु निसें थ्योंमथ्यों जुजु जयस्थिति मल्लया इले तक खालि संस्कृतया जक प्रयोग याःगु खनेदु । उकें नेवाः भाय् चीन–सँय् परिवारया भाय् खःसां थुकी न्हापांनिसें, छुं मखुसां थ्व भासं च्वय्गु यासांनिसें संस्कृतया तःधंगु छाप विशेषकथं खँगोले (Vocabulary) लाःगु खनेदु ।

झीगु भाय्या Phonotogy, Syutax j Morphology संस्कृत भासं वा मेमेगु Indo-Aryan भासं गाकं पाः । थ्व भाय्या दकले न्हापां वैज्ञानिक कथं निरुपण यानाः सँय् भाय् नापया सम्बन्ध व अले चीन–सँय् खलःया भाय् धकाः निर्णय याःम्ह ब्रायन हौजसन हे खः । वेकलं झीगु भाय्या मूखँगो (Core Vocabulary) सँय् भाय्या मूखँगो नाप दाना स्वयाः सन् १८२८ या छगू लेखे थथे च्वया दीगु दु ः
“नेवाःभाय्या मूल हिमाली व उत्तरी खः …. थ्वं संस्कृतयाके यक्को हे सहायता काये माल, न्हापा संस्कृतयात साहित्यया छगू जक भाषा याना कया तःगुलिं थथे दुंथ्याके अःपुल ।”

नेवाःतय्गु भाय्या मूखँगो, खँहनेगु पहः आदि फुकं चीन–सँय् खलःया जूसां न्हापांनिसें इमिगु समाजय् जुजु, पुरोहित, भिक्षु, वन्द्य, आचाजु, जोशी व कायस्थपिंसं शिक्षा–दीक्षा, धर्म–कर्म, च्वय्गु ब्वनेगुया भाय्या रुपय् थ्व भाय्यात ज्याय् मख्यसे संस्कृत ज्याय् ख्यलेगु याःगुलिं थ्व भाषाय् संस्कृतया प्रभाव लाःवःगु जक मखुत कि थ्व भाषाया अपहेलना थें जुया गुलि विकास ज्वीगु सम्भवगु खः उलि व उलि न्ह्यः मजुल ।

उकिं सँय् भासं इस्वी ६३२ साहित्य सिर्जना जुया नेवाः भासं १३६० पाखे जक थ्व ज्या जूवःसां आश्चर्यया खँ खः ।५.२ ब्रायन हौज्सनयां ल्यू झीगु भाय्या वैज्ञानिक अध्ययन आपालं पाश्चात्य विद्वानतय्सं याना यंकल । रुसया पिटवर्ग (आः लेनिनग्राड) विश्वविद्यालयया संस्कृतया प्रोफेसर श्री निकोलाइ भिनाएफजुं इस्वी सन् १८७५ स पण्डित गुणानन्द वन्द्यजुं दय्कादीगु १००० गू शब्दया कोष व नेपाल भाषाया व्याकरण रुसय् यंका दिल ।

अथेहे १८९१ सन्स जर्मनीया लप्जिग विश्वविद्यालयया संस्कृतया प्रोफेसर डा. अगष्ट कनरेडीं नेपाल भाषाया व्याकरण व शब्दावली German Oriental Society या जर्नलय् छापेयाना दिल । निदँ लिपा हानं स्वर्गीय प्रो. मिनायफया संग्रहया आधारय् डा. कनरेडीं छगू संस्कृत–नेपालभाषा शब्दकोश भूमिका सहित व हे जर्नलस पिकया दिल ।

द्दड अनं ग्रियरसन साहेबद्वारा सम्पादनजुया पिहाँवःगु डा. स्टेनकनो (नर्वे, क्रिष्टियनी विश्वविद्यालये भाषाशास्त्रया प्रोफेसर) या ‘The Linguistic Survery of India Vol III part 1 सन् १९०९ साले (नेपाल–भाषाया चर्चा समेत दुथ्याका) पिहाँवल । थुबले तकया दुने झीगु भाय्या वर्गीकरण चीन)सँय् खलके निर्विवाद कथं ज्वी धुंकल ।

छाय् धाःसा डा. स्टनेकनोजुं Phonology, Syutax, Morphology j Lexis या आधारे सलंसः दसि बिया नेवाः भाय् चीन–सँय् खलःया (Sino-Tibetan Family) सँय् बर्मालि कच्चा (Tibeto-Burman Sub-Family) या सँय् हिमाली (Tibeto Himalayan Branch) उप कच्चाया स्व कच्चाय् छगुली थ्याकातःगु दु । डा. स्टेनकनोजुं झीगु भाय्या भाय्–खलः – सिमाय् वाय् थुकथं क्यनादिल ।

कथहं