म्ह–पुजाया आध्यात्मिक रहस्यवादी अर्थ

आर. मानन्धर

थुगुसीया म्हपुजा क्वचाल । दँय्दसं थें थुगुसी नं नेवाःतय्सं म्हपुजा हन । थ्व छगू नखःकथं जुल वा धाये संस्कृति जुल । तर थुकिया आध्यात्मिक–दार्शनिकपक्ष छु ले ?व्याख्या ला यक्व यायेजिउ, तर थथे हे धकाः इतिहास प्रमाण ज्वनाः त्याजिक धायेफुगु अवस्था मदु ।
द्यः पुज्यायेगु चलन विश्वय् न्ह्याथाय् नं दु । तर थःयागु म्ह पुज्यायेगु चलन नेवाःतय् हे जक दु । थज्याःगु ज्वःमदुगु चलनया दार्शनिक आध्यात्मिक अर्थ छु दु ? मनूया म्ह पुज्यायेमाः धकाः छु गज्याःगु ग्रन्थय् धयातःगु दु ? पुजा धयागु आध्यात्मिक विषय जूगुलिं थुकिया अर्थ थुइकेत सांस्कृतिक व ऐतिहासिक अध्ययनं जक मगाः, आध्यात्मिक ग्रन्थय् हे अध्ययन यायेमाःगु आवश्यकता खना । अध्ययनया झ्वलय् सजहयानकाप्रवर्तक भगवतीलक्ष्मींकरा महासिद्धं छथाय् धयातःगु ब्वना, “शरीरयात पीडा बीगु आवश्यकता मदु, न व्रतच्वनेगु, धार्मिक रीति हनेगु, गंगाय् म्वःल्हुयेगु, पवित्र जुइगु वा समाजया नियमय् च्वनेमाःगु हे आवश्यकता दु । सिं, ल्वहतं वाचां दयेकातःगु द्यःया मूर्ति भागि याये नं म्वाः । तर ध्यानपूर्वक शरीरयात पुज्या, गन फुक्कं द्यःत बासं च्वनाच्वंगु दु ।”(Singh, Lalan Prasad, 2010, Buddhist Tantra: A Philosophical Reflection and Religious Investigation, page 54-55)

भगवतीलक्ष्मींकरा उडियानयाम्ह राजकुमारी खः, नापं काष्ठमण्डप स्थापना याःम्ह तान्त्रिक गुभाजु लीलावज्रया गुरू नं । थुकथं गुरूया शिक्षां शिष्य प्रभावित मजुइगु खँ ला द हे मदु । थुपिं गुरू–शिष्यनिम्हं चय्प्यम्ह सिद्धतय् धलखय् दुथ्याःपिं खः । न्हापा पुरातत्वविद्पिंसं काष्ठमण्डप अर्थात् मरुसतःयात झिंनिगूगु शताब्दीया धयातःगु खःसां स्वदँ न्ह्यःया तःभुखाय् धुंकाःजूगु उत्खननया वैज्ञानिक अध्ययनं न्हय्गूगु शताब्दीया ठहर जूगु दु । थुपिं महासिद्धपिं नं उगु हे ईयापिं खः ।

सहजयान अलगयान मखसें वज्रयानया हे विकास खः । सहजयानया दर्शन व शैलीया प्रभाव बौद्ध धर्मय् जक मखु, हिन्दू, मुस्मां व शिखधर्मय् तकं लाःवन । नाथ सम्प्रदायय् ला थुकिया प्रत्यक्ष प्रभाव हे लात । लक्ष्मींकरां म्हयात बः ब्यूगु दर्शनया प्रभावं हे गोरखनाथं हठयोग (शारीरिक योग) यात न्ह्यज्याकल धाइ ।

सहजयानया विशेषता धयागु भक्ति, समर्पणया नापनापं विद्रोही स्वभाव नं खः । रहस्यवादी ला थ्व जु हे जुल । अथे हे धार्मिक समन्वय नं थुकी दु । आध्यात्मिक म्ये चिनेगु, हालेगु थुकिया विशेषता खः ।थुपिं फुक्कंया प्रभाव मेमेगु धर्मय् नं लिपातकं लात । थुखे सिद्ध परम्परा धाये थें हिन्दू, मुस्मांतय् दथुइ नं रहस्यवादी सन्त परम्परा दयावल । सिद्धपिं चर्या म्ये चिनिपिं खः थें तुं थुपिं भक्ति व विद्रोहया म्ये चिनीपिं, हालीपिं जुल । हानं मेगु धर्मप्रति सहिष्णुपिं जुयावल । मच्छेन्द्रनाथ, गोरखनाथ शैव व बौद्ध निगुलिं धर्मय् ब्याः थें हिन्दू, मुस्मां सन्तत नं

निगू, स्वंगू धर्मय् ब्याःपिं खने दयावल ।
थुकिया तःधंगु उदाहरण सूफी सन्तलाल शाहबाज कलन्दर खः । झिंस्वंगूगु शताब्दीइ शेहवान –हाल पाकिस्तानया सिन्ध प्रदेशय् लाःगु छगू थाय्) धइगु थासय् च्वंम्ह थ्व मुस्मां सन्तयात वं न्यंकूगु धार्मिक सहिष्णुताया निम्तिं हिन्दू व पञ्जाबीतय्सं नं उतिकं हनेगु याः । हिन्दू सिन्धीतय्सं ला वयात थःपिनि हे कुलदेवता झुलेलालया अवतार कथं पुज्यायेगु याः । हिन्दी प्याखंया तच्वकं लोकप्रिय म्ये ‘तू चीज बडी है मस्त मस्त’ वास्तवय् थ्व हे सन्तया गुणगानय् च्वयातःगु ‘दम मस्त कलन्दर मस्त मस्त’ भजनया लय् खुयाः दयेकातःगु विकृत म्ये खः । लाल शाहबाजया प्रशस्तीइ चिनातःगु भजन सु मुस्मां, सु हिन्दू, सु शिख फुकसिनं उत्तिकं आदर तयाः थौंतकं मुक्तकण्ठं हालावयाच्वंगु दु । अथे हे रूमी, कबीर दास आदिनिसें बुल्ले शाह तक उकथंया हे भक्ति, समर्पण, रहस्यवाद, धार्मिक समन्वय व विद्रोहया म्ये हालीपिं सन्तत झ्वःलिक हे दु । थनथाय् लुमंकेबहःगु खँ नेवाः जाति थः हे धार्मिक सहिष्णुता व समन्वयया अनुपम उदाहरण खः । भक्त नं थुपिं खः, नापं थःयात हे द्यः भाःपाः थःयात हे पुज्याइपिं विद्रोहीत नं खः ।

सहजयानया प्रभाव थुलिजक नं मखु । झिंन्हय्गूगु शताब्दी वयाः ‘वैष्णव सहजिया’मत लोकप्रिय जुल सा बीसौं शताब्दीया तःधंम्ह सन्तमहर्षी रमणं नं ‘सहज समाधि’ दकलय् च्वय्या समाधि जूगु उपदेश बियावन ।थुलिमछि प्रभाव दुगु सहजयानया प्रभाव अथें हे वज्रयानी जुयाच्वंगु नेवाः समाजय् ला झन हे आपाः लानाच्वंगु दु । थ्व नेवाःतय् धार्मिक जीवन शैली स्वयेवं हे याउँक सीदु । उकिं नेवाः समाजया मुख्यपर्व जुयाच्वंगु म्हपुजाया आधार नं भगवती लक्ष्मींकराया थ्व हे सहजयानी–वज्रयानी दर्शनया प्रभाव मखु धकाः गथे धाये ? थुलिं हे ‘थथे हे खः’ धकाः क्वःछीफइगु ला अवश्य नं मखु, तर थुकिया हे च्वः ज्वनाः अध्ययन यायां वन धाःसा गथि फ्यने फइला धयागु आशा कायेफु ।

मानव शरीरया आध्यात्मिक महिमा कनातःगु मेगु श्रोत मालेबलय् थेरवादी बौद्धपिंसं ब्वनीगु परित्राण सूत्रय् दुथ्याःगु छपु गाथा जिनपञ्जरगाथा लुयावइ । थुगु गाथाय् धयातःगु दु—“नीच्याम्ह बुद्धपिं इलां थें जिगु छ्यँलय् बिज्यानाच्वंगु दु । बुद्ध जिगु शिरय्, धर्म जिगु मिखाय्, अले संघ जिगु छातीइ दु । बुद्धया प्रमुख शिष्यपिं अनिरुद्ध जिगु नुगःचुइ, सारिपुत्र जवरिखे, कौण्डन्य जन्हुफातय् अले महामौद्गल्यान खवरिखे दु । आनन्द व राहुल जिगु जव न्हाय्पनय्, कश्यप व महानाम जिगु खव न्हाय्पनय् दु । … …”
थुगु हे गाथाय् अनेक अर्हत् महास्थवीरपिं म्हया थीथी ब्वय् च्वनाच्वंगु खँ धया वँवं बुद्धया उपदेश सूत्रत नं थःगु हे म्हय् दुगु खँ नं दुथ्यानाच्वंगु दु ।

गथे कि, “रतन सूत्र जिगु न्ह्यःनेया ब्वय्, मैत्री सूत्र जवय्, धजग्ग सूत्र लिब्वय्, अंगुलिमाल सूत्र खवय् दु । खण्ड, मोर व अत्तानातिय सूत्र छ्यंफुसय् इलां थें च्वंच्वंगु दु । ल्यं दुगु सूत्रत फुक्कं म्हया उखेंथुखें न्यनाच्वंगु दु ।” थुकियात नं नेवाःतय्सं म्हपुजाया प्रेरणा कथं मकाल धकाः धायेफइ मखु । जिन पञ्जर गाथा चिनेगु ज्या म्हपुजाया परम्परासिबें लिपा जक जूगु धकाः नं विद्वानपिंसं धायेफु । गाथा चिनेगु ज्या लिपाजक जुल नं खयेफु, तर गाथाया भाव–प्रेरणा ला बुद्धधर्मय् न्हापांनिसें दयेमाः ।

मन्दः थानाः पुज्यायेगु म्हपुजाया मुख्य अंग खः । मन्दः धयागु विश्व ब्रम्हाण्डया प्रतीक खः । हानं म्हपुजाया मन्दः थःगु म्हया प्रतीक कथं काइ । अथे धयागु थःगु म्ह हे विश्वब्रम्हाण्ड खः धकाः उकिया प्रतीक दयेकाः पुज्याइगु खः ।

बौद्ध धर्मय् ध्यान नं मुख्यतः थःगु हे म्हय् केन्द्रित जुयाः याइगु खः । आनापानासति सासलय् ध्यान बियाः याइसा कायानुपस्सना नामं हे शरीरय् केन्द्रित जुइगु ध्यान जुल । वेदनानुपस्सना म्हय् उत्पन्न जुइगु विभिन्न वेदना प्रति जागृत जुयाः याइ । चक्रमण नं तुतिया चालय् ध्यान तयाः याइगु खः । थाइलैण्डया साधना परम्पराय् ‘महासति’ ध्यान मिखा तिमस्युसे हे ल्हाःया झिंप्यंगु चालयात वाःचायेकाः याइ । वास्तवय् चेतना धयागु नं म्वात्तले ला म्हय् हे न्यनाच्वनीगु खः । उकिं जिं थःगु ‘कुलांया थिया’ सफुतिइ म्हपुजा शीर्षकय् छपु काव्य–निबन्ध च्वया—

म्ह हे सकतां भाःपाः नये–त्वने जक यायेगु म्हयात हनेगु जुइमखु ।
म्हयात निग्ति भाःपाः कल्पित वस्तुया ल्यूल्यू ब्वायेगु नं पाय्छि मखु ।

झी म्ह दुपिं । म्हय् हे ब्यानाच्वन झीगु चेतना ।
म्हया लँपुं वनेबलय् तिनि चेतना ध्वदुइ ।
गुलि म्हय् दुग्यनी उलि हे झी चेतनानाप प्यपुनी ।

म्हयात स्वया च्वँच्वं निराकारय् नं आकार लुयावइ ।
म्हय् हे लुयावइ द्यःपिं । म्हय् हे लुइ बुद्ध ।