नेवाः भासं वनस्पतिया नां
प्रा.डा. धर्मराज डंगोल
वनस्पति झीगु जिन्दगिइ यक्व यक्व माः । सुथय्–बःनि नयेगु जा, केँ, ल्वसा वनस्पतिं हें वइगु । न्हिनय् नयेगु बजि, गुन्द्रु, लाभा ल्वसा नं वनस्पति हे, सगं बिइत माःगु अय्लाः, ब्याहा याइबलय् छुइत माःगु स्वां, गनेद्यः व महाद्यःयात छाइगु स्वां, नापं किजापुजा याइबलय् किजाया आयु ताःहाकः जुइमा धकाः ततां किजायात क्वखायेकीगु स्वांमाः, अले इहि याइबलय् माःगु ब्याः नं वनस्पति हे खः ।
झीत उसाँय मदइबलय् नकीगु वासः नं अप्वःयानाःवनस्पतिहे खः । वनस्पति झीसं म्हसिके माः, म्हसिकेत नां माः । थःथःगु थासय् थःथःगु भासंनां छुना तःगु दइ । नेपालय् नं वनस्पतिया नां खय्भासं, मैथिली भासं, थारु भासं, तामाङ्ग भासं, नेवा भासं वमेमेगु भासं छुना तःगु दु ।
जितः जिगु मांभाय् नेवाः भासं वनस्पतिया नां गुकथं छुनातःगु दु धकाः सिइके मास्ति वल, थुइके मास्ति वल ।
अथे जूगुलिं पासापिंके फोनं न्यनेगु याना, फेसबुकं नं नां मुनेगु याना । पासापिं नापलाइबलय् नांया अर्थ थुइकेगु कुतः नं याना । नेवाः भाय् म्वाके माः, नेवा भासं खँल्हायेमाः धाइपिं पासापिं लिसे सहलह नं याना । चीहाकःगु जूसां च्वसु च्वयाः पिकायेगु बिचाः वल । भचा भचा नां मुंके फत । तर जिं स्यू, नां मुनेगु ज्या सिमधःनि, सिमधःनिसां सहलह न्ह्याकेत गाःथँे मगाःथँे जूगुलि जिं च्वया ।
नेवां भासं वनस्पतिया नां छुइत ग्वःगः आखः मा ?नांया लिउने छुछु आखः वइ ? व नां छु बःकयाः दयेका तइ? धकाः वालास्वयेगु यानाः । थन छुं भचा न्ह्यब्वये ।
क) नेवां भाषं वनस्पतिया नां छुइत ग्वगः आखः माः?
नेवां भाषय् वनस्पतिया नां छगः आखलं, निगः आखलं, स्वंगः आखलं, प्यंगः आखलं या व स्वयां अप्वः आखलं छुनातःगु खनेदु । थन स्वयादिसँ ।
आखःग्वः दसु
छगः आखलं# अं, पं, जी, छा, लै, वा
निगः आखलं# पालु ,आलु
स्वंगः आखलं# धुतिमा, बरमा
प्यंगः आखलं #ककसिमा
न्यागः आखलं# गुनकेरास्वां
खुगः व खुगलं अप्वः आखलं# बाकुमरिघाँय्, सिपातःगःघाँय्
ख) वनस्पतिया नांया लिउने छु आखः वइ ?
नेवाः भासं वनस्पतिया नां स्वां, सि, नि, पासि, सिमा, मा, गुलि, घाँय्, कं, थं, वं, लु, चा, ता, ला तयाः छुनातःगु खनेदु ।
लिउनेया आखः दसु
स्वां #लकुस्वां, जालिस्वां, भ्वँस्वां, सिन्हाय्स्वां, ग्वय्स्वां, तफ्वःस्वां, गुनकेरास्वां, दाफास्वां, पलेस्वां, लवंस्वां, दुरुवस्वां, दलुचास्वां, (Mirabiis jalapa), नानीस्वां
सि# बोसिं, बःसि, अमासि
नि# कःनि
पासि# ह्याउँपासि, मेरपासि, फँसिपासि, कःपासि, म्हासुपासि, हाकुपासि, ताहापासि, द्यांपासि
सिमा# खाइबः सिमा, वंगल सिमा, खाइसिमा, ककसिमा, ग्वय्छाःसिमा
मा# धुतिमा, तुफिमा, बरमा, अमलिमा, कछिमा, गुंतुसि मा
गुलि# लःगुलि, ह्यंगुलि, स्यांगुलि, फय्गुलि
घाँय्# खोल्चाघाँय्, दुरुवघाँय्, गुंतुसिघाँय्, नवःघाँय्
कं (वाउँचा—तरकारी) #तुकं, इकं, बकं, फकं, म्हुकं, न्हाकं, च्वाकं
थं# हथं
वं# लवं
लु# हलू, पालु, आलु, खालु
चा# चुलचा, प्वातचा, कसुचा, चसुचा, वाउँचा
ता# मल्ता, भान्ता
लाः# बकुलाः
हः# आलेहः, पलेहः
(ग) वनस्पतिमा नां छु बःकयाः दयेका तइ?
मेमेगु भासं थें तुं नेवाः भासं नं थीथी आधार गथेकि स्वभाव, आकारप्रकार, गन्ध, रस, रंग, साइज, पुजापाठ, तुलना, बासस्थान आदि बःकया नां तया तःगु खनेदु ।
आधार (स्वभाव) दसु
सिमा# ग्वय्छाःसिमा, खाइबःसिमा
घाँय्# खोल्चाघाँय्, नवःघाँय्
आकार# खोल्चाघाँय््, दलुचाघाँय्, ताहापासि, ग्वय्स्वां, कछिमा, बाकुमरिघाँय्
बास्ना (गन्धा#) नवःघाँय्, बेस्यास्वां, हसनास्वां
रस वैगु #दुरुवःघाँय्, हिल्ह्वघाँय्
सवा (स्वाद)# हिचाकु, पालु, खालु, पाउँचाघाँय्
रंग# हाकुपासि, म्हासुपासि, ह्याउँपासि, ह्यांगुलैं, हाकुमुस्या, तुयूमुस्या, सियूमुस्या, वांगुमुस्या
ग्व (साइज)# तफ्वःस्वां, च्वकिस्वां, जीस्वां, सिपातःगःघाँय्, चिग्वःकय्गू, तग्वःकय्गू
पूजापाठ #लक्ष्मीस्वां, स्वस्थानीस्वां, गुनकेरास्वां, सिन्हाय्स्वां
स्वभाव कथं छुना तःगु नां# ज्यापुस्या घाँय्
ई समय #घडीस्वां
तुलना# भ्वंस्वां, कांफ्स्वां, मल्तास्वां, धुंग्रीस्वां, जीस्वां, म्वालिंचाघाँय्, चसुचाघाँय्
बासस्थान लःस्वां, द्यांपासि
प्रयोग (वाउँचा (तरकारी)# तुकं, इकं, बकं, फकं, म्हुकं, च्वाकं, न्हाकं
नेवाः नां थीथी किसिमं तयातःगु खनेदु । नेवा नांया लिउने अप्वः यानाः सिमा, स्वां, घाँय् वःगु खनेदु । नापं नेवा नांमं अर्थ कनाच्वनी, वनस्पतिया स्वभाव, बास्ना, रंग, गन्ध, प्रयोग, स्वाद इत्यादि धयाच्वनी । बुँइज्या याइपिंत दुःख बिइगु घाँय् जूगुलिं थ्व ज्यापुस्या घाँय् नां छूगु जुयाच्वन । थुकथं झीगु भासय् नं वनस्पतिया नां थःगु हे पहः वयेक तयातःगु दु, छ्लाच्वंगु दु । जिं यक्व सयेके मानि, थुइके मानि, छिकपिं पाखें ।अलय् जित स्यना दिइत दुनुगलं निसे इनाप यानाच्वना ।
LEAVE YOUR COMMENTS